Қaзaқcтaн тapиxы ПББ тест сұрaқ-жaуaп 2-нұсқа

          Атауы

    Жасы

Табылған   жылы

                    Қайдан табылды

1. Австралопитек

«Епті адам»

1 млн 750 мың жыл

1959-1960 ж

Шығыс Африка Кения жері

Олдувай шатқалынан табылды

Миының көлемі (652 см 3)

2. Питикантроп

«Тік жүретін адам»

    Синантроп

1 млн жыл

500-200 мың жыл

1891 ж

1927 ж

Ява аралынан Оңт Шығ Азия

Миының көлемі (950 см 3)

Солтүстік Қытай. Пекин маңы

Чжау-коу-дян үнгірінен

3. Неандерталь 

100-35 мың жыл

1856 ж

1938 ж

Германияның Неандерталь үнгірінен

Миының көлемі (1300-1400 см 3)

Өзбекстандағы Тесіктас үнгірінен

4. Кроманьон

40-35 мың жыл

1868 ж

Франциядағы Кроманьон үнгірінен

Миының көлемі (1500-1800 см 3)

Аймақтар

Ерте палеолит

2,500-100 мың Б.з.б.

Орта палеолит

100-40 мың

Б.з.б.

Кейінгі палеолит

40-12 мың Б.з.б.

Мезолит

12-5 мың Б.з.б.

Неолит

5-3 мың Б.з.б

Оңтүстік Қазақстан

Бөріқазған

Тәңірқазған

Қазанғап

Шабақты

Қарасу

Ш Уәлиханов атындағы тұрақ

Қызылрысбек

Үшбұлақ

Қараүңгір

Қарақұдық

Бүркітті

Үшбұлақ

Орталық Қазақстан

Құдайкөл

Жаманайбат

Семізбұғы

Обалысай

Мұзбел

Өгізтау

Үлкен Ақмая

Батпақ

Батпақ

Қарабас

Агренсор

Әкімбек

Қарағанды

Қосқұдық

Ырғыз

Қаратоғай

Батпақ

Шығыс Қазақстан

Қозыбай

Бөдене

Қызылсу

Қанай

Свинчатка

Шүлбі

Пещеры

Новоникольский

Қанай

Нарым

Қызылсу

Сатшықыз

Батыс Қазақстан

Шабақтысай

Сарытас

Өніжек

Аққыр

Құмақаж

Аққыр

Шақпақата

Өніжек

Тоқсанбай

Сам, Темір

Көктүбек

Жағалбұлақ

Шатпақкөл

Құлсары

Шандыауыл

Сарықамыс

Солтүстік Қазақстан

Мичурин

Боголюбово

Явленка

Тельман

Виноградовка

Дачная

Евгеньевка

Дүзбай

Селетин

Ерейментау

Екібастұз

Қаратомар

Иман-Бұрлық

Дамсы

Ботай

Солт-Бат

Қазақстан

Яквленка

Карлуга

Боголюбово

Виноградовка

Тельман

Мақанжар

Тұздыкөл

Дүзбай

Бестамақ

Аманкелді

Арал маңы

Сексеуіл 

Ақеспе

Аймақ

Энеолит Б.з.б.3000-2800

Солтүстік Қазақстан

Ботай мәдениеті

Маңғыстау жерінде 

Шебір елді мекені

Тарихи шеңбері

Б.з.б. 2-1 мыңжылдықтар

Территориясы

Оралдан Енисейге дейін

Алғаш табылған жері

Оңтүстік Сібірдегі Ашнас қаласы маңындағы Андронов селосы

Қазақстанда көп қоныстанған жері

Орталық Қазақстан

Тастағы суреттер

-жабайы бұқа тур, бактриан түйе (Жетісу)

-50 шақты соғыс арбасы (Қаратау жотасы)

Уақыты

Б.з.б. ХҮІІІ-ҮІІІ ғ

Ерте қола дәуірі б.з.д.     ХҮІІ-ХҮ ғ

Орта қола дәуірі б.з.д.     ХҮ-ХІІІ ғ

Кейіңгі қола дәуірі б.з.д. ХІІІ-ҮІІІ ғ

Баспанасы

Жертөлелер

(андрондықтардың дөңгелек баспанасы-киіз үйдің прототипі)

Ең ежелгі қала

Арқайым қаласы

Қазақстан мен Ресейдің шекарасында орналасқан

Қостанай облысы мен Чельябі облысы шектесетін шекарада

Қоғамдық құрлысы

Әкелік ру (патриархат)

Археологиялық символы

Сырғалар мен алқалар

Ерекшеліктері

-көшпелі мал шаруашылығы

-теселі егіншілік

-қола металлургия

Қола дәуірін зерттеген ғалымдар

-А Я Тугаринов 1914 жылы Оңт Сібірдегі Ачинск қаласынын маңынан Андронов мәдениетін ашты.

-Ә Марғұлан 1946 ж археологиялық экспедицияны басқарып жоспарлы түрде қола дәуірін зеріттеді.

-В П Алексеев «Андрондықтар мұрынды келген, бет сүйегі шығыңқы емес, көздері үлкен. Кескін-кейпі ірі, дене құрлысы мығым, жігерлі, келбетті адамдар болған»

-М П Грязнов 1927 жылы Батыс Қазақстаннан Андронов мәдениетінің ескерткіштерін тапты (150 қоныс, 200 оба).

Орталық Қазақстан

Бөрібас, Алғабас, Атасу, Беғазы, Дәндібай, Бесоба, Байбала, Бұғылы, Ақсу-аюлы, Талды, Мыржық, Ақмая, Обалы, Беріккөл

Шығыс Қазақстан

Қанай, Трудникова, Малокроснаярка

Оңтүстік Қазақстан

Тегіскен, Таутары

Солтүстік Қазақстан

Садчиковское, Алексеевское, Затобольское, Приречный, Чаглинка,Төңкеріс, Ақмола, Арқайым, Новоникольское

Батыс Қазақстан

Ахмет-ауыл, Бесбай, Тастыбұтақ, Кіргелді

Оңтүстік Қазақстан

Жетісу

Жуантөбе, Түгіскен, Үйғарақ, Қарашоқы, Берікқара, Есік, Қарғалы, Бесшатыр, Алтынемел, Қадірбай, Қызылауыл

Шығыс Қазақстан

Берел, Қатон, Күрті, Майемер, Құлажорға, Баты, Шілікті, Бұқтырма, Жолқұдық, Чернореченск, Боброво, Ертіс, Мнотьевка

Солтүстік Қазақстан

Бірлік,Покровка, Бектегіс, Карлуга, Кеңөткел, Боғанаты

Орталық Қазақстан

Тасмола, Қарамұрын, Нұрмамбет, Жыланды

Батыс Қазақстан

Целинный, Сынтас, Бесоба, Нагорненский, Алебастрова, Лебедевка, Бәйте

Арал маңы

Шырық-Рабат, Баланды, Бәбіш-молда

Үстірт

Бәйте, Терең ескерткіштері

Батыс Қазақстан

Сынтас қорымы, Бесоба қорымы

Атырау облысы

Аралтөбе ескерткіштері

Жетісу

Бесшатыр қорымы (Іле өзені жағасы Желшағыр тауы) 31 оба б.з.б. 5-4 ғ. Есік қорымы (Алматы қаласының шығысы) 40-тан астам оба 1969-1970 ж зерттелген.

Шығыс Қазақстан

Шілікті «патша қорғандары»(Зайсан ауданы) барлығы 51 оба.

Берел қорғаны б.з.б. 5-4 ғ(Қотанқарағай ауданы) 40-тан астам обалар.

Солтүстік Қазақстан

Ұлыбай-Тасмола мәдениеті

Орталық Қазақстан

Тасмола     «Мұртты обалар» 4 түрі бар:

Арал маңы

Шырық-Рабат қаласы-апасиактардың астанасы Қызылордадан 300 км Қызылқұм шөлінде орналасқан.

Бәбіш-молда қаласы

                           Атауы

                                             Мекені

Тиграхауда (Шошақ бөрікті сақтар)

Сырдарияның орта ағысы,Тянь-Шань,Жетісу.

Парадарайа (теңіздің арғы жағындағы сақтар)

Арал теңізі маңы, Сырдарияның төменгі ағысы.

Хаумаварга

(хаома сусының дайындайтын сақтар)

Мургаб аңғары парадараяның оңтүстігі.

Жауынгерлер

Қызыл және сары-қызыл түсті киім киген

Абыздар

Ерекше бас киім мен тостағаны болған, ақ түсті киім киген

Малшылар мен егіншілер

«Сегіз аяқты» (екі өгізі барлар) сары мен көк түсті киім киген

Тарихи шеңбері

Б.з.д. ҮІІ-ІҮ ғасырлар

Территориясы

Жетісу

Арал маңы

Мұрғаб өзені

Орталық

Солтүстік

Шығыс

Оңтүстік

Батыс

Оңтүстік-Батыс

Тайпалары

Тиграхауда

(шошақ бөрікті сақтар)

Парадарайя

(теңіздің ар жағынан келген)

Хаомаварга

(хаома сусынын дайындайтын сақтар)

Исседон

Аргиппей

Аримаспылар

Массагет, дай

Савормат

Каспы

Әлеуметік жіктелуі

-Абыздар (ақ түс)

-Жауынгерлер (қызыл түс)

-Қауым мүшелері: егіншілер мен малшылар (көк немесе сары түс)

Шаруашылығы

-көшпелі мал шаруашылығы (Батыс және Орталық Қазақстан)

-Жартылай көшпелі мал шаруашылығы (Шығыс Қазақстан, Жетісу)

-Отырықшы шаруашылық

-Сармалы егіншілік (Оңтүстік Қазақстан, Талас, Шу, Сырдария)

Өнері

«Андық стиль» (б.з.д. Ү-ІҮ ғасырлардағы  «Алтын Адам»)

Тарихи дерек көздері

-Геродот (б.зб. 484-425)                  -Страбон  жазбалары (б.з.б.64-б.з 24)      

-Полиен                                     -«Авеста» кітабы

Аталуы

-Геродот: «Азиялық скифтер»               -Парсылар: «Құдіретті еркектер»

-Иран жазбалары: «Жүйрік атты турлар»

Сыртқы жағдайы

-Томирис патша (б.з.б. 570-520 ж)

-б.з.д. 530 жылы парсы патшасы Кирдің жорығы

-519-518 жылдары парсы патшасы І Дарийдің жорығы

-б.з.д. ІҮ ғасырда (330-327 жылдары) Александр Македонскийдің жорығы

-б.з.д. 490 жылы Марафон шайқасында парсылармен одақтасып, герктермен соғысты

Аралтөбе ескерткіші

Атырау облысы Жылой ауданы

Бәйте, Терең ескерткіштері

Үстірт

Бесоба,Сынтас

Батыс Қазақстан

         Жылдар

                                                   Оқиғалар

Б.з.б. 4-б.з.б. 3 ғ

Ғұн тайпалар бірлестігі құрылды, аумағы: Солт Қытай

,Байкал, Ордос аралығы.

Б.з.б.-3ғ соңы

Қытай деректерінде ғұн атауы пайда болды.

Б.з.б. 2-б.з.б. 1 ғ

Ғұн тайпалары бір мемлекетке бірікті, аумағы: Байкал-Тибет тауы, Шығыс Түркістан-Хуанхэнің орта ағысы

Билеушісі-Шаньюй (тәңірқұты) 

Мемлекет 3 бөлікке бөлінді

1) Оң қанат                   2) Сол қанат                  3) Орталық қанат

Мемлекет

24 руды 24 түменбасы басқарды. Түменбасылар шаньюйдің балалары, інілері,жақын туыстары. Түменбасы 10000 әскерді басқарды. Жылына 3 рет ақсақалдар кеңесіне жиналды, 

Ғұн қоғамы

Көшпелі патриархалды

Б.з.б. 209 жылы

Ғұндар оңтүстігіндегі дунхуларды басып алды.

300 жылдан астам

Ғұндар мен Қытай арасындағы соғыс созылды

Б.з.б. 55 жылы

Ғұн мемлекеті екіге бөлінді ( б.з.б. І ғ ортасында)

Оңтүстік ғұндар Хань әулетінің қол астына қарады

Солтүстік ғұндар б.з.б. І ғ соңында батысқа жылжыды

Б.з. 1 ғ

Ғұндар екінші рет қоныс аударды 

Б.з.б. 2 ғ-б.з. 4 ғ

Ғұн тайпалары шығыстан батысқа жылжыған кезең

400-453 ж

Аттила (Еділ) патша өмір сүрді

Б.з. Ү ғ 30 ж

Аттила Румыния мен Венгриядағы ғұндарды біріктіріп,                          Рим империясына шабуылдады

451 ж

Ғұндар Каталун (Галлия) даласында                                                              Рим-франк күштерімен шайқасты

453 ж

Аттила қайтыс болып ғұн мемлекеті ыдырады

Аттила

Ғұн империясы дамудың ең жоғары сатысына көтерілді

Еуропаны Рим үстемдігінен құтқарды. Құл иеленушіліктің жойылуына ықпал етті

Прииск

Византия елшісі «Аттила» жөнінде құнды дерек қалдырды

А Марцеллин

Ғұн жауынгерлерін ерекше сипаттаған

Джузеппе Верди

Итальян композиторы «Аттила» операсын жазды

Ш Уәлиханов

Қазақ ғалымдарынан «Аттила» туралы алғаш рет жазып, ғылымға енгізген 

          Жылдар

                                                 Оқиғалар

Б.з.б. 2 ғ

Үйсін атауы қытай жазбаларында кездеседі

Үйсін мемлекеті                                       Жер аумағы

 700 жылдай өмір сүрді                                                                                                                 Қытайдың солтүстік-батысы,Шу,Талас өзендері, Қаратаудың шығыс беткейі

Астанасы

Қызыл аңғар       Билеушісі-гуньмо       Тайпа көсемі-бек

Халқы-630 мың адам    Әскері-1888000 адам

Деректер

Қытай тарихшысы Сыма Цянь

Үйсіндердің шығу тегі туралы мәлімет қалдырған

Мал мен жерге

меншік болды

Бай үйсіндерде 4-5 мың жылқы болды

Зергерлік өнері

Ақтас зираты (Алматы облысы) алқа табылған

Қарғалыдан (Алматы облысы) диадема (тәті) табылған

Қаңлы мемлекетінің

аумағы

Сырдарияның орта ағысы

Астанасы

Битянь (Түркістан өңірі)        Халқы-600 мың адам (120 мың түтін)

Әскері-120 мың адам

Қанлылардың

Оңтүстігіндегі көршісі: Қытай мен Үйсіндер

Солтүстігіндегі көршісі: Сарматтар мен Аландар

Деректер

Қытай тарихшысы Сыма Цянь «Тарих жазбалары» еңбегінде қаңлылар өмірі мен тұрмысын баяндаған

«Авеста» (б.з.б. 6 ғ) «Канха» қамалы туралы мәлімет берілген

Қоғамдық құрлысы

Билеушісі-Хан. Ел басқарудағы көмекшілері –уәзірлер (3 орынбасары), мемлекет 5 иелікке бөлінген, әр иелікте кіші хандар басқарған. Ру-тайпа билеушілері-көсемдер

Қауыншы мәдениеті

Ташкент төңірегіндегі аймақ

Отырар-Қаратау

Мәдениеті

Сырдария өзенінің орта ағысы, Қаратау беткейлері-Талас өзені

Жетіасар мәдениеті

Қуаңдария-Жаңадария аңғарлары

Көк-Мардан қаласы

Арыс өзенінің сол жағалауы 20 шақты төбе

Қостөбе қонысы

Пұшық-Мардан маңы

Орта палеолит

Кейінгі палеолит

Діни сенім қалыптаса бастады. 

Күрделі діни сенім қалыптасты

Мезолит

Егіншілікпен мал өсірумен байланысты табиғат күштеріне сенген

Неолит

Адамның басын солт-батысқа қаратып шалқасынан жатқызып жерлеген, адамдардың өзіндік дүние танымы, о дүниеге деген сенім болған. Анимизм, тотемизм, магия.

Энеолит

Тотемизм, ата-баба аруағына табынған

Қола дәуірі

Қайтыс болған адам келесі бір дүниеге ауысады деп ойлаған. Адамның жеке бұйымдары, қару-жарағы, еңбек құралдары бірге көмілген.  

Сақтар

Ата баба аруағына табынған, өлген адамның аруағына сиынып, о дүниеде қайтадан тіріледі деп санап дүние мүлкімен бірге жерленген

Өлген адамды мумиялап, бальзамдаған.

Сарматтар

Ата баба аруағына сиынған өлген адам о дүниеде өмір сүреді деп есептеп, дүние мүлкімен бірге жерлеген

Ғұндар

Ата баба аруағына сиынды

Қанлылар

Ата баба аруағына сиынды

Үйсіндер

Ата-баба аруағына сиынды

Түркі кезені

Көк тәңірге жалбарынды, от пен суға, табиғатқа сиынды

Қарлұқ

ҮІІІ-ІХ ғ алғаш ислам дінің қабылдаған тайпа

Оғыздар

Ата баба аруағына сиынған

Қимақтар

Х ғ бастап қимақ ақсүйектері ислам дінің қабылдай бастады

Қарахандар

960 ж бастап Ислам діні мемлекеттік дін деп жариялады

Қыпшақтар

ХІ-ХІІ ғ ислам діні тарай бастады

Қазақтар

ХҮІ-ХҮІІ ғ ресми түрде ислам дінің ұстады

Фатима Ана

Мұхаммед пайғамбардың қызы әйелдер мен балалар қамқоршысы

Ұмай Ана

Отбасының қомқоршысы

Қорқыт Ата

Қазақ бақсыларының, әнші-күйшілерінің қамқоршысы

Диқан Баба

Егіншілер қамқоршысы

Қыдыр Ата

Игілік, молшылық, бақыт әкелуші

Түкті Шашты Әзіз Баба

Қазақ батырларының қамқоршысы

Діннің атауы

Пайда болды

Кім таратты

Нәтежиесі

Буддизм

ҮІІ-ҮІІІ ғ

Соғдылар

Испиджаптан жерасты храмы

Ақбешімнен екі Будда храмы табылды

Манихейлік

ҮІІІ ғ басы

Соғдылар

Баласағұн мен Шілікбалықтан

Манихейлік ғимараттар табылды

Зороастризм

Белгісіз

Соғдылар

Бұл діннің белгісі Қостөбе мен Қызылөзенде от мұнарасы табылды. Отырардан құрбандық шалатын ошақтар табылды

Христиан дінінің неостриандық бағыты

ҮІІ-ҮІІІ ғ

Қарлұқтар арқылы

Тараз бен Меркеде христиан шіркеулері салынды

Ислам

ҮІІ ғ

Арабтар

ҮІІІ-ІХ ғ Оңт Қазақстанда тарады. Алғаш қабылдағандар

Қарлұқтар.

            Зеріттеуші

                                       Не тапты,не жазды?

1958 жыл археолог                        Х Алпысбаев

Қаратау жотасынан (Оңтүстік Қазақстан) көптеген тұрақтар тапты.

археолог В.В.Зайберт

Солтүстік Қазақстаннан Ботай мәдениетін тапты.

1914 ж археолог А.Я.Тугаринов

Оңт Сібірде Ачинск қаласының маңындағы Андроново селосынан ашты Андронов мәдениетің.

1927 ж архелог М.П.Грязнов

Батыс Қазақстаннан Андронов мәдениетінің ескерткіштерін тапты.

1946 ж Археолог Ә.Х.Марғұлан

Ғалым Ә Марғұлан қола дәуірін жоспарлы зерттеуін бастады

Ә.МарғұланК.А.Ақышев А.Г.Максимова

С.С.Черников

А.М.Оразбаев

Андронов мәдениетін зерттеуші Қазақстандық ғалымдар.

Түрколог ғалым                      А Аманжолов

Есік қорығынан табылған күміс тостағандағы жазуды оқыды.

археолог Қ. Ақышев

Есік қорымын зеріттеді

«Сақтарда өзіндік жазу болған деген».

археолог А.Толеубаев

ҮІІІ ғ жататын Шілікті қорғаның зеріттеді.

Мағжан Жұмабаев

«Пайғабар» деген өленінде «ғұн түркілердің арғы атасы» деген тұжырым жасаушы.

Шоқан Уәлиханов

Қазақ ғалымдарының ішінде алғашқы рет Аттила (Еділ) туралы алғаш рет жазып, ғалымға енгізген.

Антрополог О Смағұлов

Сақ,Сармат,үйсін тайпаларының келбеттері андрондықтарға ұқсас екендігін айтқан ғалым.

Антрополог Герасимов

Ежелгі үйсіндердің бас мүсінін байырғы адамдардың бас сүйегі бойынша жасаған.

Араб географы                  Ибн-Хаукаль Х ғ

Қарлұқ жерін батыстан шығысқа қарай жүріп өту үшін 30 күн керек деп жазған.

Араб географы                        Әль-Марвази ХІІ ғ

Қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғандығын дәлелдеген.

Әл-Якуби ІХ ғ

Оғыз мемлекеті жайлы алғаш рет дерек берген.

М Қашғари

Дерегі бойынша оғыз одағында 24 тайпа болған.

Парсы тарихшысы Гардизи

Қимақ елінің құрамында 7 тайпа болғандығын жазған.

Араб тарихшысы

Әл-Идриси

Қимақтарда 16 қала болғандығын оның 12-сі Ертіс бойында орналасқаны туралы мәлімет Берген.

Әл-Омари

ХІҮ ғ «Қыпшақтар бидай, арпа, тары өсірді, тамақтарының негізгі түрін тарыдан жасады» деген саяхатшы.

Еврей саяхатшысы

Петахья

ХІІ ғ «Қыпшақтар тары мен күріш өсірген деген».

П Карпини, Г Рубрук

«Қыпшақтардың арба үстіне тігілген үйлерін 10 немесе 22 өгіз тартады деген».

Ибн Батута

«Қыпшақтар жері мал өсіруге өте қолайлы.Малдың көптігі соншалық ондай мал ешбір елде жоқ шығар деген».

Әл Макдиси

Хабарына қарағанда Таразда айырбас сауданы ешкі түбітімен жүргізілген.

Н Диц

«Қорқыт» ата кітабын алғаш зеріттеуші.

Византия тарихшысы

Менандр Протектор

Түрік жазуы туралы алғаш дерек қалдырды.

М Қашғари

(1030-1090ж)

«Түрік тілдерінің сөздігі» еңбегінің авторы.

Әл-Фараби

(870-950ж)

«Ғылымдар энциклопедиясы» еңбегінің авторы.

Қожа Ахмет Йассауи

(1103-1167ж)

«Диуан-и-хикмет» еңбегінің авторы.

Юсуф Хамаданидан білім алып. Арыстан бабты пір тұтқан

Жүсіп Баласағұни

(1021-1075ж)

«Құт негізі білік» еңбегінің авторы.

Сүлеймен Арслан ханнан Ұлы хас хажип лауазымын алған.

Ахмет Иүгнеки

«Ақиқат сиы» еңбегінің авторы.

Сүлеймен Бақырғани

(1104-1186ж)

А Йассауидің шәкірті-ғұлама ғақын, ел ішінде «Хакім ата» атанған.

Елге ислам дінің уағыздаушы.

Әли ақын

«Жүсіп-Зылиха» атты поэманың авторы.

Д Мессершмидт

Ф Страленберг

ХҮІІІ ғ 20 ж Енесей аңғарынан көне түрік жазуын алғаш тапқандар.

В.В.Радлов

Руна жазуын оқудың алғаш кілтін тапқан.

Дат ғалымы В Томсон

Руна жазуын тұңғыш оқыды.

Әбу Райхан Бируни

(973-1050 ж)

22 жасында ғылым ретінде танылған, парсы, араб, грек тілдерін менгерген,150 еңбек жазған. Тұңғыш рет жердің күнді айналатындығын айтқан. Жер глобусының пішінің жасаған.               600-дан астам қалалардың координаттарын анықтаған. 

Плано Карпини

(1245-1247ж)

1245-1247 ж Папа ІҮ Иннокентидің Моңғолиядағы Ұлы хан Күйікке жіберген елшісі. Оңт-Шығ Қазақстандағы моңғол шапқыншылықтарының зардаптары туралы жазды.

Вильгелм Рубрук

(1253-1255ж)

1253-1255 ж Француз королі ІХ Людовиктің Мөңке ханға жіберген елшісі.Егіншілік мәдениетнің күйрегені және Іле алқабындағы қалалардың қирағандығы туралы мәлімет қалдырды.

Морко Поло

Венеция саяхатшысы

(1254-1324 ж)

«Моңғолдар жаулап алынған қалаларда қамал қабырғалардың болуына рұқсат етпеген» деген. 1271 ж Пекинге Құбылай ханға барған.  

№

     Лауазымы

                                             Атқарған қызметі

1

Қаған

мемлекет билеушісі,әскер басы, бүкіл жердің иесі.

2

Шад, елтебер, жабғу

ашина руынан шыққан ақсүйектер.

3

Бұйрықтар мен тархандар

сот қызметін атқарушы.

4

Бек

жергілікті жердегі Қағаннын басқарушысы.

5

Қарабұдын

қарапайым халық.

6

Тат

құл.

№

      Лауазымы

                                              Атқарған қызметі

1

Жабғу

жоғарғы билеуші.

2

Күл-еркін

билеушінің орынбасары.

3

Сюбашы

әскербасы.

4

Инал

жабғудың мұрагері.

5

Қанқаш

оғыз шоңжарларының құрылған кеңесі.

6

Атабек

иналдың тәрбиешісі.

№

        Лауазымы

                                                 Атқарған қызметі

1

Хан

мемлекетті басқарушы.

2

Тегін,ілік,бектер

ханның ұрпақтары.

3

Уәзір

ханның кеңесшісі.

4

Орда

ханның мемлекетті басқаратын саяси-әкімшілік орны.

5

Икта

салық жинап,ханға қызмет атқарғаны үшін феодалдарға берілетін жер үлесі, жер иеленуші иктадар.

6

Вакф

дін басыларға берілген жер, ол жерден салық алынбайды.

7

Музари, Барзигар

отрықшы шаруалардың жер үлесі.

8

Комендация

әлсіздің өз жерін күштінің қамқорлығына беруі.

         Мемлекет

           Лауазымы

                      Атқарған қызметі

Қимақ қағанаты

шад түтік

жеке тайпа көсемі

Қарақытай мемлекеті

горхан

жоғарғы билеуші

Найман,Керей,Жалайыр

шерби

салық жинаушы

Қыпшақтар

жатақ

малынан айырылған отрықшы кедейлер

Икта

әскери-азаматтық қызметі үшін сыйлыққа берілген жер

Сойырғал

сыйға берілген жер, ханға адал қызмет істегендерге берілген өмір бойына әскери-мемлекеттік қызметі үшін

Вакфтық жер

мұсылмн дінбасыларға беріледі

Милк

жер телімдеріне меншік құқығы

Інжу

моңғолдардың «Шыңғыс ұрпақтарына» берілетін жер үлесі

Зекет

мал басынан алынатын салық

Хараж

жер салығы

Баж

саудагерлерден алынатын салық

Жасақ

көшпелі малшылардан алынатын салық

Тағар

әскерді қамтамасыз ету үшін заттай салынатын салық

Қалан

егіншілерге салынатын салық Моңғолдарда

Үшір

еңбекке жарамды адамдардан алынатын салық

Қалам

жер көлеміне байланысты салық

Құналғы

әскер бөлімдерін лайықты қабылдау

Жамылғы

әкімшілік адамдарын қабылдау

Мардикар

суландыру арықтарын қазу,тазарту,жолдар салуға қатысу

Соғым, Сыбаға, Сауын

көшпелі аудандардағы малға байланысты төлем

Цитадель

ортағасырлық қаланың орталық әкімшілік бөлігі

Шахристан

ортағасырлық қаланың қолөнершілер мен саудагерлер және жасақшылар мекені

Рабад

ортағасырлық қаланың қарапайым халық тұратын сыртқы бөлігі

            Жылдар

                                               Болған оқиғалар

Б.з.б. ІІ ғ ортасы

Жібек жолы халықаралық қатынас жағынан жандана бастады

Б.з.б. 138 ж

Қытай императоры Батысқа елшілік аттандырып 13 ж кейін оралды

Б.з.б. ІІ-І ғ

Алғаш рет Қытай, Батыс елдеріне жібек артқан керуен жіберді

Б.з.б 1 мың ж ортасы

Дала жолы

1253 ж

Вильгелм Рубрук Екіоғыз (Эквиус) қаласында ирандық көпестердің сауда орындары болғаның жазған

Жапонияның Нарга қаласында

Соғды тілінде жазылған қолжазба сақталған

Соғдылар

Жібек сатуда Қытаймен бәсекеге түскен

Таразда

Византиядан жасалған күміс құмыралар табылды

Талғар,Испиджап,Отырар

Қытайдың әдемі ыдыстары табылды

Үндістан

Пілдер немесе ғылымының дамуы мен даналық патшалығы

Иран мен Византия

Бағалы тастар немесе аңдар патшалығы

Түрік қағанаты

Сәйгүліктер мен жыртқыш аңдар патшалығы

Қытай

Адамдар немесе мемлекеттік басқару патшалығы

Алғашқы сауда байланысы

Б.з.д. ІІІ-ІІ ғасырлар

Маңызы

-отрықшы және көшпелі мәдениеттің қарым-қатынасы

-қалалар санының артуы

-сыртқы байланыстардың өріс алуы

-сауда-саттықтың дамуы

Жолдары

-«Лазурит»-Бадахшан тауынан Иран мен Месопатамияға, Мысыр мен Сирияға, Қытайға дейін

-«Дала жолы»-Қара теңіз маңынан Дон жағалауына дейін, Оралдың оңтүстігіне, Ертіске, Алтай мен Қытайға дейін

-«Нефрит»-Жаркентдариядан Шығыс Түркістан мен Қытайға дейін

Бағыттары

-Батыстан Шығысқа

-Іле

-Еуропа

-Орталық және Шығыс Қазақстан

Тоқтаған уақыты

ХІҮ-ХҮ ғасырларда

Тоқталу себебі

Теңіз жолдарының ашылуы

№

Ғұлама

Өмір сүрген

уақыты

Еңбегі

Не туралы жазды

1

Әбу Насыр Әл Фараби

870-950 ж

«Ғалымдар энциклопедиясы»

Философия ғылымындағы еңбегі ерекше. Аристотельден кейінгі «екінші ғұлама» атанған.

2

Әл Бируни

973-1050 ж

«Асыл тастар»

22 жасында есімі әйгілі ғалым ретінде танылған, 150 еңбек жазған. Жер глобусының пішінің жасады.

600 қаланың координатын анықтады.

3

Махмуд Қашғари

1030-1090 ж

«Түрік тілдерінің сөздігі»

(«Диуани луғат ат түрк»)

Бұл шығарма түрік тілдес халықтардың тұрмыс тіршілігі, әдет ғұрпы, тілі туралы тарихи дастан.

4

Жүсіп Баласағұни

1021-1075 ж

«Құт негізі білік»

Бақытты болудың негізі білім деп түйіндейді.

5

Қожа Ахмет Йассауи

1103-1167 ж

«Диуан-и-хикмет» («Даналық кітабы»)

Шығармасы-тарихи этнографиялық, әлеуметтік тілдік дерек.

6

Ахмет Иүгнеки

ХІІ ғ соңы-ХІІІ ғ басы

«Ақиқат сиы»

Дастаны 14 тарау,235 өлеңнен тұрады, білім.әдеп,адамгершілік,еңбек туралы.

7

Сүлеймен Бақырғани

1104-1186 ж

«Дүниенің ақыры» («Ақыр заман»)

Еңбегінде тәңірге сенуді уағыздап, рухани тазалыққа үндейді.

8

Али ақын

ХІІІ ғ

«Жүсіп-Зылиха»

Махабаттағы адалдықты жырлаған бұл поэма діни сарында жазылған.

Жазушы

Шығармалары

Геродот б.з.б. 484-425 ж

«Тарих» б.з.б. Ү ғ

Стробон б.з.б. 64-б.з.24 ж

«География»

Рашид-ад-дин

ХІІІ ғ Оғызнаманының ескі нұсқасын бірінші жазды

Әбілғазы

ХҮІІ ғ толық жазған.

Оғызнама ҮІІІ ғ-да ауызша тарап, ІХ ғ бастап қағазға түсе бастады.

Әбу Насыр әл Фараби

(870-950 ж)

«Ғылымдардың шығуы»

Әбу Райхан әл-Бируни

(973-1050 ж)

«Ежелгі халықтардың хронологиясы»

«Астрономияның кілті»

М Қашғари

(1030-1090 ж)

«Түрік халықтарының сөздігі» «Диуани лұғат ат-түрік» Шығарма тілтану ғылымына үлкен үлес қосқан және бұл еңбекті «түрік халықтарының энциклопедиясы» дейді.

Ж Баласағұн

(1021-1075 ж)

«Құтты білік» «Бақытты болу жайындағы ғылым» шығармада қоғамдық, саяси өмір туралы айтылған.

А Иүгенеки

«Ақиқат сыйы» шығармада инабатты болу адал өмір сүру туралы айтылған.

Қ.А.Йасауи

(1103-1167 ж)

«Даналық кітабы» «Диуани хикмет» тарихи этнографиялық, әлеуметтік тілдік дерек.

Сүлеймен Бақырғани

Хакім ата атанған

«Дүниенің ақыры» тәңірге сеніп рухани тазалыққа үндейді.

Әли ақын

ХІІІ ғ-да «Жүсіп-Зылиқа» жырын жазып қалдырған.

Хорезми

«Мухаббатнама»

Дурбек

ХІҮ ғ «Жүсіп-Зылиқа» жырын жазып қалдырған

Кутуб (Құтб)

«Хұсрау мен Шырын»

Өтеміс қажы

«Шыңғыснама» ХҮІ ғ

М Х Дулати

1544-1546 ж Кашмирде парсы тілінде «Тарихи-Рашиди» шығармасын жазды. Қазақ хандығының құрылу, Моғолстан мемлекетінің тарихы, Жетісудағы саяси процесстер, ХҮ-ХҮІ ғ Оңт-Шығ Қазақстанның әлеуметтік экономикалық жағдайы туралы жазылған.

Қ Жалайри

1600-1602 ж жазылған «Жылнамалар жинағы» «Жамиғат-ат-тауарих» шығармада Сібір ханы Көшімді Шайбани ұрпағынан таратады және орыс патшасы Б Годуновқа сыйға тартқан.

Шах Махмуд Шорос

«Тарих»ХҮ-ХҮІ ғ-ғы қазақ хандары туралы жазылған.

Усман Кухистани

«Тарихи Әбілхайыр хани»

Рашид-ад-дин

«Жамиғат-ат-тауарих» Шыңғыс мемлекетінің тарихы туралы жазылған.

Л Гумелев

(1912-1992 ж)

«Көне түркілер»

А Левшин

(1799-1879 ж)

«Қырғыз-қазақ немесе қырғыз қайсақ даласы мен ордасына саяхат»

Көк (Тәңірі)

Ұмай ана

Бөрі

От

-Қағандар Көк (Тәңірі) әмірімен билік құрған.

-Көк (Тәңірі) әмірімен жеңіске жеткен.

-Араб деректерінде: «Түріктер Тәңір біреу»,-дейді, бұл «құдай жалғыз» деген ұғымды береді деп жазған.

-Ошақпен балалардың қомқоршысы деп есептеген.

-Тоныкөк жазуында: «Көк, Ұмай, қасиетті»Жер-су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар.

-Ұмайға табыну Алтайдың кейбір түркі тілдес халықтарында ХІХ ғасырдың аяғына дейін сақталып келді.

-Қазақтарда Бөріге табынудың белгісі оның қасқыр атын атамауы Хангай тауындағы бір үнгірде қасқырдан түріктердің бабалары туған деген аңыз бар. Осы жерде қағандар жылына бір рет құрбандық шалған.

-Балаға, жақсы бәйге атына тіл көз тимеу үшін Бөрінің тырнақ, тіл, тісін тағып қойған.

-Византия елшісі Земархты Түрік қағанына кіргізуден бұрын жанып тұрған оттың арасынан өткізіп, одан кейін қабылдаған.

Баба ата қаласының қамалын қазғанда, қалың күлдің қабаты табылған.

-Отпен аластау әлі күнге дейін сақталған (отты баспау, отқа түкірмеу т.б.)

Уақыты

Пайда болды

ІХ ғ-дың 2-ші жартысында

Ислам дінінің архитектуралық жүйесі пайда болды.

ХІ-ХІІ ғ 

Құрлыс жүйесінде терракота пайдаланылды.

Х-ХІІ ғ-да

Мешіттер салына бастады.

Атауы

Қай ғасырға жатады

Қай жерде орналасқан

Қай кезенде салынған

Кім салдырған

Арыстан баб кесенесі

ІХ-Х ғ

Отырар маңы

Алаша хан кесенесі

ХІҮ-ХҮ ғ

Қарағанды обл

Қаракеңгір өзені

Қарахан немесе оғыз-қыпшақ заманы

Қожа Ахмет Йассауи

ХІҮ-ХҮ ғ

1397-1404 ж

Түркістан қаласында

Әмір Темір 1397 ж бастап салдырған

Айша-Бибі

кесенесі

ХІ-ХІІ ғ

Жамбыл обл               Тараз қаласы

Қарахан мемлекеті тұсында

Бабаджа-қатын

кесенесі

Х-ХІ ғ

Жамбыл обл

Тараз қаласы

Қарахан мемлекеті тұсында

Жошы хан кесенесі

ХІІІ ғ

Қарағанды обл

Кенгір өзені

Жезқазған қаласынан 45 км

Алты Орда дәуірінде салынған

Дың ескерткіштері

ҮІ-ІХ ғ

Киіз үйге ұқсайтын діни құрлыс

Басқамыр

ҮІІІ-ХІ ғ

Жезқазған қаласынан 83 км

Мырзарабат, Якка сардобасы

ҮІ-ІХ ғ

Мырзашөлде орналасқан

Ақыртас,Тасақыр

ҮІІ-ҮІІІ ғ

Жамбыл обл

Тараз қаласы       40 км жерде

Білеулі

ҮІІ-ҮІІІ ғ

Қазақстан мен Қарақалпақстан шекарасында

Көккесене

ХІҮ ғ

Қызылорда обл

Сырдария жағасында

Рабиға Сұлтан Бегім кесенесі

ХҮ ғ ІІ жартысы

Түркістан қаласы

Будда ғибадатханалары

ҮІІ ғ соңы-ҮІІІ ғ басы

Ақбешім, Суябтан

Баба-ата мешіті

ІХ ғ ІІ- жартысында 

Боран мұнарасы

ХІ ғ

Жетісуда

Ірі мешіт болған

Құйрықтөбе

Ең ертедег мешіт табылды

Отырар

ХІ-ХІІ ғ

Отырар

Екі шығыс моншасы

Тараз

Тараз

Екі монша орны

Түркістан

Түркістан

Шығыс моншасы ХХ ғ 60 ж

Қолбасшы Дәуітбек кесенесі

Тараз

Қорқыт күмбезі

Қызылорда обл

Қармақшы ауданы

Қалалар

Орналасқан жері

Осбаникент

Арыстың орта ағысында

Сүткент

Сырдарияның орта ағысында

Сығанақ, Жанкет, Ашнас, Жент, Баршынкент

Сырдарияның төменгі ағысында

Балаж, Берукент

Қаратаудың терістігінде

Басқамыр, Аяққамыр

Ұлытау етегінде

Сарайлы, Торайлы

Кенгір өзені бойында

Құлан ҮІІ-ХІІІ ғ

Жамбылда

Құйрықтөбе ҮІ-ХІІІ ғ

Шымкентте

Атлах ҮІ-ХІІ

Талас алқабында

Баласағұн

Шу алқабында

Созақ ҮІ-ХІХ ғ

Оңтүстіккте

Сайрам ІХ-ХІІІ

Оңтүсттікте

Талғар ІХ-ХІҮ ғ Тальхиз

Алматыда

Қалалар

Маңызы

Тараз

«Даңқты ізгі ниетті түріктердің қаласы, көпестер және саудагерлер» қаласы.

Суяб

Оған әр елден саудагерлер келеді ал халқының жартысы саудамен айналысады

Испиджаб

«Әлем саудагерлерінің қазба байлықтарының қайнар көзі»

Құлан

Қытайлықтар «Цзюйлень» деп атаған

Екіоғыз / Эквиус

Іле бойындағы «Екіоғыз /Эквиус» қаласында қытайлық көпестердің сауда орны болған» дейді В Рубрук

Отырар

ҮІІІ ғ-дан Тарбанд, Фараб ХҮІІ ғ-ға дейін өмір сүрді

Йасы

ХІҮ ғ-дан бастап Түркістан деп аталды Шауғар ХҮІІ ғ-дың                          2-ші жартысынан Қазақ хандығына өтті

Сауран ХІ-ХҮІ ғ

І ғасыр қазақ-өзбек хандарының арасында талас тудырған

Сарайшық ХІ-ХҮІ ғ 

ХІҮ ғ Ноғай Ордасының және Қасым хан тұсында біраз уақыт Қазақ хандығының астанасы болған

Жошы ұлысының аумағы

Шағатай ұлысының

аумағы

Үгедей ұлысының аумағы

Төле ұлысының

аумағы

Ертістен батысы-Еуропаға дейінгі жер

Оңтүстік, Оңт-Шығ Қазақстан, Орта Азия, Шығ Түркістан

Батыс Моңғолия, Алтай, Тарбағатай, Ертістің жоғарғы ағысы, Ордасы Чугучак маңы

Моңғолия жері

Барұнғар (Оң қанат)

Кул (Орталық қанат)

Жоңғар(Сол қанат)

Түмен 10000 әскер, басқарушысы түменбасы      Мыңдық 1000 әскер, басқарушысы мыңбасы

Жүздік 100 әскер, басқарушысы жүзбасы          Оңдық 10 әскер, басқарушысы оңбасы

Кешіктен Шыңғысханның жеке басын қорғайтын әскер

Мемлекеттің басты заңы

Империя әкімшілік аймақ

Әскери әкімшілік аймақ

Яса (Жасақ)

95 аймақ

3 Барұнғар,Жоңғар,Қол

Жылдар

Болған оқиғалар

1155/1162-1227 ж

Теміжүн (Шыңғысхан) туды

1206 ж

Моңғол империясы құрылды астанасы Қарақорым қаласы

1207-1208 ж

Жошы Сібір халықтары мен Енесей қырғыздарын бағындырды

1207-1209 ж

Шыңғысхан таңғұттарды,Тұрфанды,ұйғырды бағындырды

1211-1215 ж

Қытайды бағындырды

1217 ж

Жебе ноян Жетісуға аттанды Күшілік ханды басып алуға

1218 ж

Моңғолдар Жетісуға енді

1218 ж

Баласағұн қаласы соғыссыз берілді

1218 ж

Отрарға 450 адамдық, 500 түйелік керуен жіберді

1219 ж

150 мың моңғол әскері Ертістен Сырдарияға қарай қаптады

1219 ж

Моңғол әкері Отырарды қоршауға алды. 

1920 ж

6 ай шайқастан соң Отырар жермен-жексен етілді. Отырар опат болды.

1219-1220 ж

Сыр бойындағы қалалар моңғол иелігіне көшті

1219-1221 ж

Орта Азия түгел жаулап алынды

1223 ж

Қалқа өзені бойында орыс-қыпшақ біріккен әскерлерін талқандады

1219-1224 ж

Қазақстан мен Орта Азия Шыңғысхан империясының құрамына қосылды

Шыңғысхан

Басып алған жерлерді 4 ұлына ұлыстық иелікке бөліп берді

1927 ж

Шыңғысхан мен баласы Жошы қайтыс болды

Алтын Орданың құрылуы

Жошы ұлысы аумағында құрылғаналғашқы мемлекет.

-негізін қалаған Бату (Батый хан) 1227-1255 ж билік құрды.

-Алтын Орданын негізін қалады 1243 жылы.    -Астанасы Сарай Бату. (Еділ бойында)

-жер аумағы Алтай тауынан Дунай өзеніне дейінгі ұлан-ғайыр аймақ.

-ХҮІ ғ орыс деректерінде Алтын Орда деп атала бастаған.

Алтын Орданын күшеюуі

-1235 ж Қарақорымда бүкіл моңғолдық құрылтайда Батысқа жорық жасау  туралы шешім қабылданды қолбасшылыққа Бату сайланды.

-1236-1242 ж Батысқа жорық 7 жылға созылып. Солт Кавказ, Қырым бойы, Шығыс Еуропа, Орыс кінәздіктері тәуелділікке түсті.

Бату хан

-1227-1255 ж Алтын Орданың негізін қалаған Шыңғыс ханның немересі Жошының баласы.

Берке хан

-1256-1266 ж Алтын Ордада билік құрды.     -Астанасы Сарай Берке

-1262 ж Египет сұлтаны Бейбарыспен достық қарым қатынас жасау үшін елші жіберген.

-Моңғол империясына тәуелділігін мойындамай бүкіл моңғолдық құрылтайға қатысудан бас тартты.

-Берке хан мұсылман дінін қабылдап Әзірбайджан жерінде мешіт салдырған.

-1266 ж Кавказ жеріне жорықта қаза тапқан.

Менгу-Темір

-1266-1280 ж Алтын ордада билік құрды.

-1271 ж Менгу-Темір Египетпен байланысына кедергі жасағаны үшін Византияға жорыққа шығады.

-өз атынан теңге соқтырған.

Тохты хан

-1290-1312 ж Алтын Ордада билік құрды.

-Иран, Кавказ, Египет елдерімен сауда байланыстарын жасаған.

Өзбек хан

-1312-1342 ж Алтын Ордада билік құрды. 

-Өзбек хан тұсында Алтын Орда гүлденген кезі.

-1312 ж Алтын Ордада мұсылман діні мемлекеттік дін деп жарияланды.

-қалалық өмірдін дамуына қатты көңіл бөлген, жаңа ғимараттар мен мешіт медіреселер салдырып, мұсылман дінінің таралуына көп көңіл бөлген.

Жәнібек хан

-1342-1357 ж Алтын Ордада билік құрды.

-Жәнібек хан тұсында Алтын Орда гүлденді.

Алтын Орданың әлсіреуі

-ХІҮ ғ ІІ жартысында Алтын Ордада ішкі алауыздық күшейді.

-1357-1380 жылдар аралығында Алтын Ордада 20 хан ауысқан.

-1357-1380 ж бұны тарихта «Ұлы Дүрбелең» кезеңі деп атайды.

-ХІҮ ғ 60 жылдардың өзінде Сарайда бір жылда 4 хан ауысқан.

-1380 ж Куликова даласында Мамай қолбасшылық жасаған Алтын Орда әскері Дмитрий Донской бастаған орыс әскерінен жеңіліп қалды. Осы шайқастан кейін Алтын Орда мүлде әлсірейді.

-1380 ж Мамай ордасын Тоқтамыс хан Әмір Темірдің көмегімен басып алады. 

-1382 ж Тоқтамыс хан билігін нығайту үшін Мәскеу қаласына жорық жасап қаланы өртейді.

-1391 ж 18 маусымда  Тоқтамыс хан мен Әмір Темірдің арасында Құндызша деген жерде шайқас болып Тоқтамыс хан жеңіліп қалады.

-1395 ж Тоқтамыс хан мен Әмір Темір арасында Кавказдағы Терек өзені бойындағы шайқаста Тоқтамыс хан түпкілікті жеңіліп қалады.

-Әмір Темірдің жорықтары Алтын Орданы әлсіретті.

-Алтын Орда ХҮ ғ ортасында Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Қырым, Астрахан хандықтары болып бөлініп кетеді.

-1502 жылы Алтын Орданың соңғы билеушісі Шейх Ахмед  хан өлгеннен кейін Алтын Орда мемлекет ретінде жойылды.

Терри/ы

Шығыс Дешті Қыпшақта

Ақ Орданың құрылуы

ХІІІ-ХҮ ғ басы (240 жылға жуық салтанат құрған).

-Қазақстан аумағында Моңғолдардан кейінгі құрылған алғашқы мемлекет.

-Ақ Орданың жері Жошының екі баласы Орда Ежен мен Шайбан хандардың ұлыстарын қамтиды.

-Ақ Орданың негізін қалаған Орда Ежен хан Жошының үлкен ұлы.

-Ақ Орданың алғашқы ханы Сасы Бұғы.

-астанасы Сығанақ қаласы (сырдарияның ортаңғы ағысында).

Ішкі-сыртық саяси жағдайы

-ХІҮ ғ ІІ жартысында Ақ Орда Алтын Ордадан біржола бөліне бастайды.

-Ерзен мен Мүбәрак хандар тұсында бөліне бастады Алтын Ордадан.

-1315-1320 ж Ерзен хан билік құрды Ақ Ордада.  -Әсіресе Ерзен хан тұсында қалалық мәдениеті дами түсті.     -1320-1344 ж  Мүбәрак хан билік құрды Ақ Ордада.

-1327-1328 жылдары Мүбәрак хан өз атынан Сығанақ қаласында теңге соқтырған.

-Ұрыс хан кезінде Ақ Орда Алтын Ордадан мүлде оқшауланды.

-1368-1369 ж Ұрыс хан Сығанақ қаласында теңге соқтырған.

-1374-1375 ж Ұрыс хан Еділ бойына жорық жасайды Қажы Тарханды, Сарай Беркені алып, Кама бұлғарларын бағындырады.

-осы жорықта өзіне көмектесуден бас тартқан Маңғыстау билеушісі      Түй Қожаны жазалайды, оның баласы Тоқтамыс Әмір Темірге қашып паналайды.

-Әмір Темір Тоқтамысқа қару-жарақ әскер беріп, Ақ Орда мен Алтын Орданы басып алуға тырысады.  -Ұрыс хан мен оның баласы Тоқтақия қайтыс болғаннан кейін Әмір Темір Тоқтамысты Ақ Орда тағына отырғызып, Алтын Орданыда тәуелді етеді.

-1377 ж Ұрыс ханның екінші баласы Темір Мәлік Сауран түбінде Тоқтамысты жеңеді.

-1379 ж Тоқтамыс Темір Мәлікті жеңіп, Сығанақты өз қолына алады.

-1380 ж Алтын Ордадағы Мамай ордасын басып алған Тоқтамыс хан Әмір Темірге бағынудан бас тартады.

ХІҮ ғ аяғында Тоқтамыс пен Әмір Темірдін арсында соғыс басталады.

-1395 ж Әмір Темір Ақ Орда тағына Ұрыс ханның бір баласы Қойыршақ оғланды хан етіп қояды Ақ Ордаға.   -1423-1428 ж Ақ Орданың соңғы ханы Барақ хан билік құрды.

-Барақ ханның тұсында сырдария бойындағы қалаларды қайтару үшін әрекет жасайды.

-1428 ж Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік Жошының Шайбани әулетінің ұрпағы Әбілқайыр ханға тиеді. 

Ақ Орданың ішкі-сыртқы саяси жағдайын 3 кезеңге бөліп қарауға болады.

1.Ақ Орда билеушілерінің Алтын Ордадан бөлініп, жеке мемлекет болуы үшін күрес жүргізуі 2. Ақ Орда хандарының Алтын Орда ішкі істеріне белсене араласуға әрекет жасауы 3.Ұрыс хан оның ұрпақтарының Әмір Темірге қарсы күрес жүргізу.                                                                                             -Қазақ ха/ң қалыптасып, мем/нің құрылуына зор тарихи рол атқарған: Ақ Орда мемлекеті

Тарихи шеңбері

1370-1405 ж

Алып жатқан жер аумағы

Мауеренахр

Орталығы

Самарқан қаласы

Әмір Темір

(1336-1405 ж)

Шың есімі парсыша Темирлан. Туған жері Қожа Илгар аймағы Кеш қаласы.

Шыққан тегі түркіленген моңғолдың Барлас тайпасы.

әкесі Тарағай бек қолбасшы.

1370 ж

Әмір Темір Мауареннахрдағы билікті тартып алды жездесінен.

Мауареннахрда 35 жыл билік құрды.

Алтын Ордаға жорығы

-Ақ Орда мен Алтын Ордаға қарсы Жошы ұрпағы Тоқтамысты пайдаланды.

-Әмір Темір Тоқтамысқа әскер беріп бірнеше рет жорыққа аттандырды.

-1380 ж Тоқтамыс Сарайды, Қажы-Тарханды, Қырымды, Мамай Ордасын басып алды.

Тоқтамыспен күресі

-1391 ж 18 маусымда Құндызша деген жерде 200 мың әскермен Тоқтамысқа қарсы шығады. Тоқтамыс жеңіледі.

-1395 ж Кавказдағы Терек өзені бойындағы шайқаста Тоқтамыс жеңілді.

Моғолстанға жорықтары

-1371-1390 ж  он шақты рет жорық жасаған.

-1371-1377 ж Сайрам Талас арқылыжорық жасады.

-1376 ж Моғолстанның атақты қолбасшысы Камарад-динді талқандау үшін 30 мыңдық әскер аттандырды.

-1377 ж Ыстықкөлге баратын Бұғым шатқалында екі рет жеңілді Камарад-дин Әмір Темірден.

-1380 ж Ақ Орда мен Моғолстан хандары Әмір Темірге қарсы одақ құрды.

-1384-1391 ж Алтын Орда мен Моғолстанға бірнеше рет жорық жасады.

-1390 ж Әмір Темір жорықтарынан кейін Моғолстан толық тәуелділікке түсті.

-1405 ж Әмір Темір Қытайға жорыққа аттанып бара жатып жолда Отрар қаласында қайтыс болды.

Моғолстанның құрылуы, жер аумағы.

ХІҮ ғ ортасына қарай Шағатай ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының шығыс бөлігі Оңт шығ Қазақстан мен Қырғызстан аумағында Моғолстан мемлекеті құрылды.

-ұлыстың келесі бөлігінде Мауаранахрдың батысында Әмір Темір мемлекеті құрылды.

-1348-1362 ж Моғолстанның алғашқы ханы Тоғылық-Темірді хан етіп сайлады 16 жасында, Шағатай ұрпағы Дува ханның немересі еді.

-Тоғылық Темір хан бір күнде 160 мың адамды Ислам дініне қабылдатқан МХ Дулатидің айтуы бойынша.

-орталығы Алмалық қаласы.

-Негізгі саяси билік әмір Поладшының қолында болды.

-Атақты тарихшы М Х Дулатидің жазуы бойынша Шағатай хан өзіне адал қызмет атқарғаны үшін әмір Поладшыға маңлай-Сүбе жерін берген.

-Маңлай-Сүбе Шығыс Түркістаннан Ферғанаға дейінгі кең байтақ жерді алып жатыр

-Моғолстанда Дулат тайпасының беделі үстем болды. 

-М Х Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» еңбегінде «Моғолстан жерінін шекара ұзындығы 7-8 айшылық жол» деп көрсетілген.

Халқының этникалық құрамы

Моғолстанның негізгі халқы –түркі тілдес тайпалар: дулат, қаңлы, үйсін, арғын, барлас, бұлғашы.

Қоғамдық құрлысы

-Мемлекетінің орталығы-Алмалық.

-дулат тайпасының мұралық лауазымы ұлысбегі деген атақ қалпына келірілген.

-Мұхаммед Хайдар Дулатидің айтуынша Тоғылық Темір хан бір күнде 160 мың адамды Ислам дініне қабылдатқан.

Моғолстанның ішкі-сыртқы жағдайы

-1360-1361 ж Тоғылық Темір Мауараннахрға екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс Қожаны Мауараннахрға хан тағына отырғызды.

-1365 ж 22 маусымда «Батпақ шайқасы» болды Ілияс Қожа мен Әмір Темір арасында екі жақтан 10 мың адам қаза болып, Әмір Темір қашып құтылды.

-Ақыр аяғында Ілияс Қожа қайтыс болып дулат тайпасының әмірлері Камарад-дин мен Шамсад-диндер билік жүргізді.

-1371-1372 ж Әмір Темірдің Моғолстанға алғашқы жорықтары болды Алмалық қаласына жетіп қаланы ала алмады.

-1375-1377 ж Әмір Темір екінші жорығында Камарад-динді жеңеді ол қашып құтылды.

-1380-1390 ж Әмір Темір 120 мың әскермен Моғолстанға бірнеше рет жорық жасаған.

-Моғолстан ханы Қызы қожа Әмір Темірге тәуелділігін мойындайды.

-Моғолстан Әмір Темір 1405 ж қайтыс болғаннан кейін Қызыр Қожаның мұрагері Мұхаммед ханың кезінде 1405-1416 ж Әмір Темір ықпалынан құтылады.

-1408-1416 ж Моғолстанда Мұхаммед хан билік құрды.

-1418-1428 ж Уайс хан астанасын Ілебалыққа көшіріп ойраттарға қатты қарсылық көрсетті.

-1433-1462 ж Моғолстанда Есен Бұға хан билік құрды ол кезде Жәнібек пен Керей бастаған көшіп келген қазақ халқына Батыс Жетісудан жер берді Шу мен Талас аңғарынан қазақ хандығының құрылуына септігін тигізген.

-1462 ж Жүніс хан отырды Уайс ханның екінші баласы Есен Бұға мен таққа таласқан .

-Моғолстанда Абдар-Рашид ханның кезінде ыдырай бастады, Жетісу аймағы Қазақ хандығы құрамына енді.

Аумағы

Қазақстанның солт-батысы Еділ мен Жайық өзендерінің аралығы

Ноғай ордасының құрылуының себебі

Алтын Орданың ыдырауы, Ақ Орданың әлсіреуі болып табылады.

Тарихи шеңбері

ХІІІ-ХҮ ғ

Астанасы

Сарайшық Жайық өзенінің оң жақ бойында Х ғ іргесі қаланған. ХІІІ-ХҮ ғ-да Сарайшық қаласы дәуірлеген кезі. 1580 ж Дон, Еділ казактарының жорығы салдарынан қала қирады.

Этникалық құрамы

Ноғай ордасының негізгі құрамы маңғыт тайпасы болды, сондықтан маңғыт елі деп аталды орда. Олармен бірге қоңырат, найман,арғын,қаңлы,алшын,қыпшақ т.б. түркі тілдес тайпалар болды құрамында.

Қоғамдық құрлысы

Жоғарғы билеуші-Хан

Түрік тайпаларының басшылары-Мырза

Дипломатиялық қатынастарды атқарған-Кінәздер

1260-1306 ж

Ноғай Алтын Орданың 5 ханының тұсында қолбасшы болған адам, орда соның есімімен аталады. Византия императорының қызына үйленген.

1396-1411 ж

Едіге Алтын Орданы биледі 15 жыл Едіге «беклербек» «ұлы әмір» атағын алған.

1411-1419 ж

Едіге Ноғай ордасының негізін қалаған билік құрды 8 жыл. Оның тұсында Ноғай ордасы Алтын Ордадан оқшаулана бастады. 

1426-1440 ж 

Едігенің баласы Нұраддиннің кезінде өз алдына жеке мемлекет болып бөлініп шыққан Алтын Ордадан

Саяси тарихы

-Едіге ХІҮ ғ 90 ж Тоқтамыспен күрес жүргізді.

-Едіге тұсында жер көлемі Батыс Сібір ойпатына дейін ұлғайды.

-Уаққас би 1446 жылыҮзкент қаласында билік жүргізді.

-Едіге ұрпақтары Мұса мырза мен Жаңбыршы бүкіл Шығыс Дешті Қыпшаққа белгілі адамдар болды.

ХҮІ ғ

Ноғай ордасы ыдырай бастады, біраз бөлігі Ресейге, қалған бөлігі Кіші жүзге қосылды.

1550 ж

ХҮІ ғ ортасында Ноғай ордасы екіге бөлінді.

-Үлкен Ноғайлы Еділдің шығысы.

-Кіші Ноғайлы Еділдің батысы.

Ш Уәлиханов

Алғашқы қазақ ханы Жәнібек тұсында достық қатынаста өмір сүрген ноғайлар мен қазақтар «Екі туысқан орда» деп атаған.

Моғолстан мемлекеті

Ноғай ордасымен шекарасы ортақ емес мемлекет.

 Жылдары

Болған оқиға

ХҮ ғ 20 ж

Ақ Орда орнына Әбілқайыр хандығы пайда болды

1428 жылы

Әбілқайыр хан Шайбан ұрпағы 17 жасында, 20-дан астам тайпа өкілдерінен 200-ден астам ақсүйек хан көтерді

Әбілқайыр хан Жайық-Балқаш-Арал теңізі, Сырдарияның төменгі ағысы-Тобыл, Ертіс

Тарихи жазбаларда

«Өзбек ұлысы», «Шайбан ұлысы», «Көшпелі өзбек мемлекеті» депте аталады

Халқы

Рузбихан дерегі бойынша 92 ру-тайпадан тұрған

1428 жылы

Астанасы Тура

1431 жылы

Астанасы Орда-Базар

1446 жылы

Астанасы Сығанақ

1430 жылы

Әбілқайыр хан Тобыл өзені бойында Махмуд Қожаны жеңді,Хорезмді басып алып, Үргенішті талқандады

1431 жылы

Әбілқайыр хан Екіретүпте Тоқа-Темір ұрпақтарын жеңіп, Орда-Базарды тартып алды

ХҮ ғ 40 ж

Әбілқайыр хан Балқаш өңірінің терістік батысын өзіне қосты

Әбілқайыр хан көп күшін жұмсаған Сыр өңірі мен Қаратау аймақтары

1446 жылы

Әбілқайыр хан Атбасар маңында Мұстафа ханды жеңді. Самарқанды басып алды

1456-1457 ж

Әбілқайыр хан Үз Темір бастаған ойраттардан Сығанақ түбіндегі, Көккесене деген жерде жеңіліп, ауыр шарт жасасты

ХҮ ғ 50 аяғы-60 ж басында

Әбілқайыр ханнан бөлініп, Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған халықтың бір тобы

Моғолстанға көшті 

1468 ж

Әбілқайыр хан Моғолстанға жорыққа аттанып, Алматы маңында (Аққыстауда) қайтыс болды.

1468-1470 ж

Шах Хайдар Әбілқайыр ханның мұрагері

1470-1510 ж

Мұхаммед Шайбани Қазақ хандарына қарсы Сырдария мен Қаратау аймағындағы қалалар үшін ұзаққа созылған күрес жүргізді

1500 ж

Мұхаммед Шайбани Самарқанды басып алды

1501-1502 ж

Мұхаммед Шайбани Орта Азияны жаулады

1510 ж

Мұхаммед Шайбани Сығанақ түбінде Қасым хан әскерінен жеңіліске ұшырады

1510 ж

Мұхаммед Шайбани Мерв қаласының түбіндегі шайқаста қаза болды

ХҮІ ғ басы

Көшпелі өзбектердің бір бөлігі Шайбанилердің бастауымен Мәуреннахрға көшіп кетті

Этникалық құрамы

Түркі тілдес-керей, қыпшақ, найман т.б.

Орталығы

-Тура (Тюмень қаласының орны)

-Шыңғыс хан құрметіне Чимга-Тура деп аталды

-Қызыл-Тура.     -Искер

Моңғол шапқыншылығынан кейін

Жошы ұлысы-Шайбани әулетінің жері

Саяси тарихы

-Тайбұға заманында түрік шоңжарларының әулеті биледі (керей тайпасы)

-Едігеден қашқан Тоқтамыс біразжыл хан болды.

-Едіге біраз уақыт билеген.

-Шайбанилық Махмұт-Қожа хан болды.

-1428 ж Әбілқайыр хан бұл жерді «көшпелі өзбек мемлекетіне» қосты.

-Шайбанилық Ибақ билік еткен кезде Керей мен Жәнібекпен одақтасып, Әбілқайырға қарсы шықты.

-Ибақ хан 1481-1484 ж ІІІ Иван мен өзара сауда қарым-қатынасын жасады.

-Тайбұғалық Мұхаммед хан болып сайланды.

Атабектер

(мұрагердің) Хан баласының тәрбиешісі

Көкілташтар

(мұрагердің) «тел бауыры»

Наиб

жастай сайланған хандарға ақыл беретін кеңесші

Жасауылдар

жиын-той, мерекелер, тәртіп, салт-дәстүрді қадағалап отыратын қызметкер.

Жырау

Өмір сүрген уақыты

Шығармасы

Найман Кетбұға

ХІІІ ғ

Шыңғыс ханға Жошының өлімін ескерткен             «Ақсақ құлан» күйінің авторы

Сыпыра жырау

ХІҮ ғ

Ноғайлы-қазақ эпосының негізін салушы, Дешті Қыпшақтағы ең атақты сөз сазгері

Тоқтамыс пен Темір арасындағы тартысты жырлаған

Қодан тайшы

Әбілқайырдың саясатына қарсы шығып, Керей мен Жәнібекті қолдады

Асан қайғы

Қазақ хандығының насихатшысы, «көшперілер философы» толғауы: «Қырында киік жайлаған»

Күйлері: «Ел айырылған», «Желмаяның желісі», «Зар», «Асанқайғы»

«Жошы ханның жортуы»

«Ақсақ құлан»

«Ел айырылған»

«Сағыныш»

«Ескендір»

«Қамбар батыр»

«Шора батыр»

1.Плано Карпини

2.Вильгелм Рубрук

3.Марко Поло

4.Рузбихан

5.Якуб

Дешті Қыпшақ даласы

Алтайдан Еділ өзеніне дейінгі аралық

Жетісу

Қазақстанның Оңтүстік-Шығыс бөлігі орталығы іле өзені

Сарыарқа

Ақмола, Павлодар,Қарағанды,Қостанай обл бір бөлігі

Мауаренахр

Сырдария мен Амударияның аралығы

Орта Азия

Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан аумағы

Жылдары

Болған оқиға

1635-1653 ж

Батыр қоңтайша Жоңғар хандығының негізін қалады

1635 ж

Батыр қоңтайша Жетісудың көп бөлігін жаулап алды

1635, 1643, 1652 жылдары

Батыр қоңтайша Қазақ жеріне шабуылдады 1643 ж Орбұлақ шайқасында   50 мың әскерімен соғысып Жәңгір ханнан жеңіліп 10 мың әскерінен айырылды. 1652 ж орыстардан зеңбірек қару алып қазақтарды жеңді

1653-1670 ж

Қалдан Бошоқты билік құрды

ХҮІІ ғ

Қалдан Бошоқты қазақ жеріне шабуылдады

1697-1727 ж

Цеван Рабдан қазақ жеріне ерекше қаталдық көрсеткен жоңғар билеушісі

1722 ж

Цеван Рабдан Цинь императоры Канси қайтыс болып жоңғарларға барлық әскерін қазақ еліне жіберуге мүмкіндік туды

1723 ж

Цеван Рабдан 70 мың жоңғар әскерін 7 шепке бөліп қазақ жерін ойрандады, қатты ойрандалған өлке Жетісу жері.

1725 ж

Цеван Рабдан Түркістан мен Ташкентті жаулады

1723-1727 ж

«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама, ақ мешін» апаты

Жылдары

Болған оқиға

ХҮІІ ғ соңы-ХҮІІІ ғбасы

Жоңғар әскері Жетісудың бір бөлігін жаулап, Сарысу өзені алқабына дейін жетті

1718 ж

Аягөз шайқасы

1722 ж

Цинь императоры Канси қайтыс болып. Жоңғарлар барлық әскерін қазақ жеріне жіберуге мүмкіндік туды

1723 ж

Цеван Рабдан басқарған жоңғар әскерлері 7 шепке бөлініп Қазақ өлкесін ойрандады

1723-1727 ж

«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама, ақ мешін» апаты

1725 ж

Жоңғарлар Түркістан мен Ташкентті жаулады

1726/1728 ж

«Бұланты шайқасы»

1729/1730 ж

«Аңырақай шайқасы»

1741-1742 ж

Қалдан Церен қоңтайшының Орта жүзбен Кіші жүзге екінші «ақтабан шұбырынды» жорықтарын жасады

1755 ж

Жоңғар тағына талас басталды

1755 ж

Қытай императоры Цянь-Лун жоңғар тағына таласушылардың бірі Амурсананы 20 мың әскермен Жоңғарияға аттандырды

1758 ж 

Жоңғария толық талқандалды

1761 ж

Жоңғария жерінде жаңа әкімшілік бірлестік құрылды Шыңжан (жаңа жер) құрылды

1771 ж

Еділ бойындағы 30 мыңнан астам қалмақтар бұрыңғы Жоңғарияға көшіп  кетіп жер тапшылығын бәсендетті

Жылдары

Билік құрды

Болған оқиға

1465/1466-1480 ж

Керей мен Жәнібек хан

1465-1466 ж Қазақ хандығын құрды.

Қозыбасыда Қазақ хандығының туын көтерді

200 мыңнан астам халық көшіп келді.

1480-1511 ж

Бұрындық хан

Қазақ хандығын басқарды ел ішінде беделі болмады

1511-1518 ж

Қасым хан

Қазақтың атақты ханы халық саны 1 млнға жетті, әскері 300 мың болды. «Қасым ханның қасқа жолы» заңдар жинағы шықты.

1518-1523 ж

Мамаш хан

Қасым ханның мұрагері өзара соғыс кезінде қайтыс болды

1523-1532 ж

Тақыр хан

Асқан қатігездігімен ерекшеленді және дипломатиялық, әскери де таланты болмады

1532-1537 ж

Бұйдаш хан

Қазақ хандығында өзара тартыстар толастаған жоқ

1538-1580 ж

Хақназар хан

Қазақ халқын біріктіріп, мемлекетті нығайтты.

Бұхар ханы ІІ Абдаллах пен «ант беріскен шарт жасады»

1580-1582 ж

Шығай хан

Оның саясатының негізгі бағыты өзбек ханы Абдаллахпен байланыста болу

1582-1598 ж

Тәуекел хан

1583 ж «ант беріскен шартты» бұзды. Ташкент қаласын қазақ хандығының құрамына қосты. Қазақ-қалмақ ханы атанды.

1598-1628 ж

Есім хан

«Есім ханның ескі жолы» заңдар жинағы шықты. Тұрсын хан бүлігін басты 1627 ж

1628-1652 ж

Жәңгір хан

Халық «Салқам Жәңгір» деп атаған 1643 жылы                600 сарбазбен Орбұлақ шайқасында Батыр қонтайшыға тойтарыс берді.

1680-1715 ж

Тәуке хан

«Жеті Жарғы» заңдар жинағын құрастырды. Билердің көмегімен хан билігін нығайту. Бір орталыққа бағынған Қазақ хандығын құру

1771-1781 ж

Абылай хан

Қазақ мемлекетінің тұтастығын сақтау үшін Жоңғарға тойтарыс берді. Ресей, Қытаймен жақсы қарым қатынас орнатты.

Жылдар

Қазақ хандары

1465-1480 ж

Керей мен Жәнібек

1480-1511 ж

Бұрындық хан

1511-1518 ж

Қасым хан

1518-1523 ж

Мамаш хан

1523-1532 ж

Тақыр хан

1532-1537 ж

Бұйдаш хан

1538-1580 ж

Хақназар хан

1580-1582 ж

Шығай хан

1582-1598 ж

Тәуекел хан

1598-1628 ж

Есім хан

1613-1627 ж

Тұрсын хан

1628-1652 ж

Жәңгір хан

1680-1715 ж

Тәуке хан

1771-1781 ж

Абылай хан

Ұлы жүз

Орта жүз

Кіші жүз

Аумағы:Оңтүстік Қазақстан, Жетісу

Аумағы:Солтүстік-Шығыс қазақстан, Орталық

Аумағы:Батыс Қазақстан

Арал маңы

Үйсін

Дулат

Албан

Суан

Шапырашты

Жалайыр

Қаңлы

Ысты

Ошақты

Арғын

Қыпшақ

Найман

Керей

Қоңырат

Уақ

Байұлы 12 Ата: Есентемір, таз, ысық, адай, беріш, байбақты , қызылқұрт, тана, масқар, алаша, алтын,  жаппас

Әлімұлы 6  Ата:

Шекті, шөмекей, төртқара, кете, қаракесек, қарасақал.

Жетіру 7 Ата:

Табын,тама,кердері,керейт,төлеу,рамадан,жағалбайлы

Хандар

Занның аты

Неше бөлім

Маңызы

Қасым хан

«Қасым ханның» қасқа жолы

5 бөлім

1 мүлік заңы

2 қылмыс заңы

3 әскери заң

4 елшілік жоралары

5 жұртшылық заңы

Қасым хан мемлекеттік билік жүйесін орнықтырып, күшті мемлекет құрды. Міне осы заңдардың қатаң талап етудің арқасында Қазақ хандығының күш қуатын арттырып, әлем таныған қуатты мемлекетке айналдырды

Есім хан

«Есім ханның» ескі жолы

1 Қанға қан алу

2 Мертіктіргендерді мертіктіру

3 Құн алу

4 Кек қайтару

5 Барымта алу

6 Айыптыға дүре соғу

Әсіресе жаугершілік заманда елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға бағытталған Есім ханның заңдары шын мәнінде мемлекетті нығайтты

Тәуке хан

«Жеті жарғы»

7 бөлім

1 .Жер дауы

2 . Үй іші бала тәрбиелеу

3 . Ұрлық-қарлық,барымта

4 .Бір халық пен басқа халық арасындағы дау

5. Ұлтын жаудан қорғау

6 бөлім Құн дауы

7 бөлім Жесір дауы

Қазақ елінің бірігуіне жағдай жасады. «Жеті Жарғы» ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан әдет-ғұрыптық ережелер негізінде жасалған. Сондықтан ол халыққа түсінікті болды

      Жылдары

                                                     Нәтежиесі

Б.з.б. ІІ-І мыңжылдықта

Қазақ халқының қалыптасу үдерісі басталды

Андрондар

Еуропоидтық нәсіл

ҮІ-ІХ ғ

Ғұндардың,сақ,сармат,үйсіндердің араласуымен моңғолоидтық белгі тереңдей түсті

ХІІІ ғ

Шыңғыс ханның қысымына шыдай алмай көшіп келген наймандар мен керейлер де бұл үдеріске өз үлестерін қосты

ХІІІ ғ басында

Моңғол шапқыншылығы халық болып қалыптасу процесін бұзды

150-200 жылға халық болып қалыптасуын кешеуілдетті

Ақ Орда тайп/ы

Қазақ халқының этникалық қалыптасуында басты рөл атқарушы

ХҮ ғ І жартысында

Қазақстан аумағында тұратын хандықтардың этникалық құрамы                    92 тайпадан тұрған

ХҮ ғ

Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының қалыптасу үдерісін аяқталуын тездетті

ХҮ ғ ІІ жартысы-ХҮІ ғ басы

Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы қазақ халқының этникалық жағынан шоғырлануын күшейтті

ХҮ-ХҮІ ғ

Қазақ халқы қалыптасты

«Қазақ»

Түркологтардың пікірі бойынша «қазақ» терминінің бастапқы тараған жері Шығыс Дешті Қыпшақ

Тарихшы Бартольд

«Өз мемлекетінен, тайпа, руынан бөлініп жеке өмір сүруші адам»

М Ақынжанов

«Қас-сақ, нағыз сақ деген атаудан қазақ шыққан»

ХІІ-ХҮ ғ

Түрік тілінде жазылған деректерде «еркіндік аңсаушы, батыл» мағынасын білдіреді.

«Қазақ» термині

1245 ж мамлюктік Египет мемлекетінде араб-қыпшақ сөздігінде бірінші рет қолданған.

«Қазақ» термині

Бірінші тараған жер Шығыс Дешті Қыпшақ даласы.

«Қазақ» сөзі

ХІҮ ғ этникалық мағынаға ие бола бастады

«Қазақ» сөзі

ХІІІ ғ дейін «еркін адам» мағынасында қолданды

ХҮ ғ ІІ жартысы

«Қазақ» сөзі біржола этникалық сипатқа ие бола бастады

Хан

Қазақ мемлекетінің жоғарғы билеушісі

Сұлтан

Шыңғыс тұқымынан шыққан адамдарға берілген атақ

Хан 

Қазақ мемлекетінің жоғарғы билеушісі

Ақсүйектер

Шыңғыс ұрпақтары мен Қожалар

Қарасүйектер

Малшы, егіншілер қарапайым халық

Ақсақалдар

Еңбегіне жасына қарай сый құрметке бөленген адамдар

Билер

Ру мен тайпа басшылары, заң ілімін меңгерген,сот қызметін атқарушылар, даулы мәселелерде билік айтқан

Құлдар

Бас бостандығы жоқ еркектер

Күндер

Бас бостандығы жоқ әйелдер

Төлеңгіттер

Хан қорғады, жорыққа шықты, малын бақты

Хандық (Үш жүз)

Билеушісі Ұлы хан

Жүз (Бірнеше ұлыс)

Билеушісі хан

Ұлыс (Бірнеше арыс)

Билеушісі сұлтан

Арыс (Бірнеше ру)

Билеушісі би

Ру (10-15 аймақ)

Басқарушысы ру биі

Ата-аймақ

Басқарушысы ақсақал

Ауыл

Басқарушысы ауылбасы

Құрылтай

Бүкіл қазақ ұлтының бас қосқан кеңесі

Көктеу

Көктемгі көш, мал төлдейтін мерзімге сәйкес келді.

Жайлау

Жазғы көш, мамыр айының басында басталды

Күзеу

Күзгі көш, суық басталысымен көшті

Қыстау

Қыстауға көшті, қыс басталарда

Қозы көш

Жас төлдердің жағдайына қарай күніне 8-10 шақырымнан аспай көшу

Тоғыту

Маусым айының аяғында тоқтыларды суға түсіріп жуындыру

Қозы күзем

Қозылардың жүнін қырқатын мезгіл

Жұт

Қыстың ұзарып, жем-шөптің таусылуынан немесе қуаңшылықтан мал басының қырылуы

Көтерем

Жұттан тірі қалған малдардын жайылуға, жүріге шамасы келмеуі

Сыралғы

Аулаған аң-құстарды сыйлы адамдарға, достарына беру дәстүрі

Жатақ

Малынан айырылып, егіншілікпен айналысатын адам

Асар

Табиғи апаттарда туыстарынын,ауылдастарының тегін жәрдемдесуі

Тасаттық

Құрғақшылық кезінде тәңірден жаңбыр тілеп құрбандық шалу рәсімі

Ұра 

Астық сақтайтын орын ішінде ылғал болмас үшін отпен күйдірген

Жеркепе

Жас төлге арнап жасалған жылы күрке

Кебенек 

Ешкінің ауруы

Қарасан

Сиырдың ауруы

Топалаң

Қойдың ауруы

Аусыл, жамандат

Жылқы ауруы

Ақшелек

Түйе ауруы

Үйлену тойы

Халықтық әдет-ғұрыпты айқындайтын ерекше дәстүр

Бесік құда

Бесікте жатқанда құдаласу

Құда түсіп айттыру

Қыз бойжеткенде құда түсу

Сүйек жаңғырту

Ескі жекжаттармен қыз алысу

Қарын құда

Бала анасының құрсағында жатқанда атастыру

Қалың мал

47 жылқы

Сүт ақы

Қалыңдықтың анасына беріледі

Той малы

Қалыңдықтың әкесіне беріледі

Тарту 

Қалыңдықтың аға-інілеріне беріледі

Кәде 

Қалыңдықтың туыстарына беріледі

Төркіндеу

Ұзатылған қыздың жыл аралап төркініне келуі

Бәсіре

Төркіндеп келген баласына берілетін сый

Жиенқұрық

Нағашы жұртының жиендеріне атаған малы құлын,тай,ат

Әмеңгерлік

Жесірдің марқұм күйеуінің туыстарына қосылу дәстүрі

Балдыз алу (сорарат)

Ер азаматтың марқұм әйелінің сінілісіне үйленуі

Қалың мал

Жаңадан алынған затты көрсету үшін сұрайды

Жамбы ату

Нысанаға күміс қойып садақпен ататын ойын

Көкпар

Жігіттердің күштілігін, ептілігін, шеберлігін көрсететін сайыс

Аламан бәйге

Белгілі бір қашықтыққа ат жарысы

Домбыра 

-шертіп ойнайтын аспап

Қобыз 

-ысқышты аспап  

Сыбызғы

-қуыс қамыстан немесе жұмсақ ағаштан жасалып, үрлеп ойналатын аспап

Дабыл, дауылпаз

-ұрып ойналатын аспап

Асатаяқ, қоңырау

-сілкіп ойналатын аспаптар

Салтанатты үй

12 қанат керегеден тұрғызылған, қонақтарды қабылдауға арналған үй

Отау үй

жасауы неғұрлым бай, үйлену тойын өткізуге арналған үй

Шағын үй

6 қанаттан құралып, малшыларға арналған

Күйме үй

көшіп қонуға арналған арба үстіне тігілген киіз үй

Жолама үй

3-4 керегеден тұратын әскери жорықтарға арналады

Киіз үй

4 бөліктен тұрады: кереге(қабырға),уық(күмбез сүйегі),шаңырақ(дөңгелек төбесі),сықырлауық(есігі)

Шаңырақ

Киіз үйдің төбесі

Уық

кереге басын шаңырақ пен ұштастыратын сүйегі

Кереге

қабырғалары

Сықырлауық

есігі

Түндік 

шаңырақты жабатын киіз

Үзік 

уықтарды жабатын киіз

Туырлық 

керегелерге жабылатынкиіз

Құр 

уықтың үстіне тартылатын жалпақ тоқымалар

Төр

Киіз үйдің ең құрметті орны

Ошақ 

Үйдің дәл ортасында орналасқан от жағатын орын

Босаға 

Есік маңайы

Киіз үйдің оң қанаты

Әйелдер бөлігі саналады ыдыс-аяқтар орналасады

Киіз үйдің сол қанаты

Ерлер бөлігі болып саналады ер-тұрман, қару-жарақ тұрады

Темірқазық 

Түнде жүріс бағытын бағдарлайтын жұлдыз

Жетіқарақшы

Астрономиялық сағат, күзде түн ұзарғанда, қой күзетушілерін ауыстырады

Үркер 

Жыл мен маусымды Үркерге қарап реттеген. Үркер іргеге жақындаса-көктем шығуының белгісі. Үркер көрінбей қалса-40 күн шілде, өте ыстық кезең басталғанның белгісі 

Тараз 

Жұлдызы көрінсе таң салқындайды

Сүмбіле 

Туса-су суып, суға түсуге болмайды, қысқа дайындық басталады

Мүшел жас

13, 25, 37, 49, 61,73, 85, 97, 109

Жыл басы

Көктемдегі түн мен күннің тенелетін уақыты 21 наурыз.                     Апта 7 күн. Жұма (араб сөзі) демалыс күні

Жауынгерлік ту

Шайқаста әскерді басқарудың тиімді құралы

Жебе

Садақтың оғы қайың ағашынан жасалған

Садақ

Жебе ататын қару.оның адырнасы мықты қайыстан жасалған

Айбалта

Соғыс қаруы

Алмас қылыш

Болаттың ең асылынан соғылатын қару

Семсер 

Екі жүзді түзу қылыш

Алдыаспан 

Мықты батырлар ұстайтын ауыр қылыш

Қалқан 

Арнайы металл мен қайыстан жасалған батырлардың қорғаныс қаруы

Найза

Жебесі асыл темірден жасалатын, мықты ағашқа сапталған, басына жылқының қылынан шашақ тағылған қару

Сауыт

Шар болаттан көз салып тоқыған, кеудеге киетін қорғаныс киімі

Самқал

Қысқа ұңғылы мылтық

Білтелі    мылтық

Білтемен атылатын мылтық, күмістен әшекей салынған

Қара мылтық

Әшекейсіз     

Жыраулар

                                                 Шығармасы

Доспамбет жырау

(1490-1523 ж)

Шешен және батыр Қырым,Ноғайлы,Қазан хандықтары арасындағы ұрыстарда қол бастаған батыр

Шалкиіз жырау

(1465-1560 ж)

Едіге ұрпағынан тараған білімді жырау. Оның 30-ға жуық туындысы бізге жеткен

Марғасқа жырау

Есім ханның жорық жырауы 1627 ж Тұрсын ханның бүлігін басуға қатысқан. «Еңсегей бойлы Ер Есім» атты тарихи жырды шығарған

Жиембет жырау

ХҮІ ғ соңы-ХҮІІ ғ басы

Есім ханның Кіші жүздегі ел басқарушысы биі, әскербасы болған «Әмірін қатты Есім хан» толғауын жазған

Ақтамберді жырау

Жырау, қолбасшы, батыр, қоғам қайраткері

Бұқар жырау

Ұлы жырау халық арасында «көмекей әулие» Абылай ханның ақылшысы болған.

Үмбетей жырау

Шебер қобызшы, жыршы батырлардың ерліктерін көріп мадақтаған. Оның «Бөгенбай өліміне» «Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту» шығармалары ерекше

Шақшақ Жәнібек Қошқарұлы Тархан

Қолбасшы, мемлекет қайраткері, дипломат. Қазақ орыс қатынастарын нығайтуды белсене жақтады Орта жүздің Арғын тайпасы шақшақ руынан Ресей үкіметі тархандық атақ берген

Қанжығалы Бөгенбай

Бүкіл қазақ жасақтарының қолбасшысы, батыр, дипломат Орта жүздің Арғын тайпасы қанжығалы руынан

Қаракерей Қабанбай

Шын есімі Ерасыл Абылай хан оны «Дарабоз» атаған Орта жүз Найман тайпасы 

Шапырашты Наурызбай

Ұлы жүздің шапырашты тайпасының асыл руынан шыққан қалмақ батырлары Шамалған мен Қаскелеңді жер жастандырған

Албан Райымбек батыр

Ұлы жүздің албан руынан шыққан қолбасшы батыр

Батыр Баян

Қол бастаған батыр

Тама Есет батыр

Кіші жүздің тама руынан шыққан қол бастаған батыр

Малайсары батыр

Ұлы жүзден шыққан батыр

Төле би

Тәуке хан тұсында хан кеңесшісі болған төбе би.   «Жеті Жарғы заңдар» жинағын құрастырған Ұлы жүз биі

Қазыбек би

Халық оны Қаз дауысты Қазыбек атаған Тәуке,Болат,Сәмеке,Әбілмәмбет,Абылай хандардың кеңесшісі болған Орта жүз биі «Жеті Жарғыны» құрастыруға қатысқан

Әйтеке би

Мемлекет қоғам қайраткері Кіші жүздің биі  «Жеті Жарғыны» құрастыруға қатысқан

ІІІ Василий 

Қасым хан Орыс патшасымен алғаш рет қарым қатынас орнатты 

1569-1573 ж

Хақназар хан тұсында орыс елшілері Семен Мальцев (1569ж) пен Третьяк Чебуков (1573 ж) Қазақ хандығында болып қайтты

1594 ж

Тәуекел хан орыс патшасы Феодорға өзін қамқорлығына алуды өтініп елшісі Құл-Мұхаммедті аттандырды. Қазақ елшілігінің алдына қойған басты мәселе Абдаллахққа қарсы күресуде Мәскеудің қолдауын сұрады

1595 ж

Мәскеу тілмаш Вельямин Степановтың келген мақсаты қазақ-орыс қарым-қатынасын жақсартуға керуен қатынасын дамыту  Ораз Мұхаммедтің орнына ұлы Хусейнді аманатқа алу

1694 ж

Тәуке хан І Петрмен елші Аталықов арқылы сауда байланысын күшейту туралы келісті

І Петр

Шығыс елдері мен сауда қарым-қатынасын жақсарту үшін Қазақстан «кілт және қақпа» болады деп ерекше мән берді

1730 ж

Кіші жүз билері Әбілқайырға Жоңғариямен күрес жүргізу үшін Ресеймен әскери одақ құруды тапсырды

1730 ж

Петербургке аттандырылған елшілер әскери одақ құру үшін емес Ресейдің құрамына кіру туралы құжат тапсырды

1731 ж 19 ақпан

Қазақ елшілері Сейітқұл Құндағұлұлы мен Құтлымбет Қоштайұлының Кіші жүзді империя құрамына қосу туралы ұсынысын императрица Анна Иоанновна қабылдады

1731 ж 10 қазан 

Кіші жүздің 27 старшинасы Ресейдің қол астына кіруге ант берді

1734 ж мамыр

Ресей сенатының хатшысы И. К. Кириллов басқарған экспедиция жабдықталды мақсаты Ор өзені бойына бекініс тұрғызу. Қазақ өлкесінің табиғат байлықтарын игеру. 

1735 ж

Ор өзені бойында Ор бекінісінің негізі қаланды

1738 ж тамыз

Орынбор комиссиясының басшысы тарихшы В.Н.Татищев Орынборда қазақ сұлтандарының сьезін өткізді. Кіші жүзден 25 старшина Орта жүзден 27 старшина барлығы 60 жуық. Ресейге берілгендігін қуаттап екінші рет ант берді 

1733-1734 жылдары

Оңтүстік Қазақстанның ықпалды билері мен сұлтандары Ресейдің құрамына кіруге тілек білдірді

1734 ж 10 маусым

Императрица Анна Иоанновна Ұлы жүзді Ресей құрамына қабылдауға келісімі жөнінде жарлық шығарды

1740 ж 28 тамыз

Әбілмәмбет хан мен сұлтан Абылай Орынборға келіп Ресей билігін мойындады

1747 ж

Патшайым Елизавета Петровна үкіметі Демидовтар әулетінің қолында болған Алтай тау-кен кәсіпорындарын орыс патшаларының меншігі деп жариялады

1756 ж 2 құркүйек

Жайық жағасына жақын жерлерде қазақтарға мал жаюға алғаш рет шек қойылды

1757 ж 24 желтоқсан

Кіші жүз ханы Нұралыға Жайықтан мал айдап өтуге қазақтарға мал айдап өтуге тиым салынғандығы жөнінде шешім тапсырылды

1760 ж

Ертіс өніріне Ресейдің түпкірінен жерсіз шаруалар қоныстана бастады. Бұл шара патша үкіметінің аграрлық жаулап алуының бастамасы болды

1799 ж 21 қараша

Император І Павел жарлығымен Орта жүз қазақтарының                       45 мың отбасына Ертістің оң жағасына мал жаюға рұқсат етілді 

      Жылдары

Салынған жылы

1640 жылы

Гурьев бекінісі (Атырау)

1716 жылы

Жәміш (Ямышевск)

1716 жылы

Омбы

1717 жылы

Железинск

1718 жылы

Семипалатинск қамалы (Семей қаласы)

1720 жылы

Өскемен, Павлодар, Обинск, Осморыжск, Черногорская және Коряковская.

1735 жылы

Ор (Орск)

1743 жылы

Орынбор

1752 жылы

Петропавл

1761 жылы

Бұқтырма

1771-1772 жылы

Жайық, Кулагин

1824 жылы

Көкшетау, Қарқаралы

1826 жылы

Баянауыл

1827 жылы

Көкпекті

1831 жылы 

Аягөз (Сергиополь)

1832 жылы

Ақмола

1833 жылы 

Үшбұлақ

1844 жылы

Аманқарағай

1845 жылы 

Торғай

1846 жылы

Атбасар

1847 жылы

Қапал, Ақтау, Алатау.

1853 жылы 

Перовск-Ақмешіт (Қызылорда)

1854 жылы

Верный

1855 жылы

Лепсі

1859 жылы

Қастек

1866 жылы

Зайсан

1869 жылы

Ақтөбе

Аты-жөні

Алған медальі

Шайқасқан жері

Байсақал Тілекұлы

Қазақтарды жауға қарсы күш жұмылдыруға шақырған

Майлыбайұлы

Күміс медаль

Бородина шайқасы

Зыңдағұлұлы

Көгілдір ленталы медаль

Бородина шайқасы

Мұрат Құлшоранұлы

Хрунжий

Еріш Азаматұлы

Хрунжий

Сағит Хамитұлы

3-дәрежелі Қасиетті Анна орденімен

Вязьма түбіндегі шайқас

Нарынбай Жанжігітұлы

Георгий орденінің толық каваллері

1837 ж Орынборда            І Александрдың қабылдауында болды.

Жанжігітұлы мен                  Ақын Әмен Байбатырұлы

1814 ж 14 наурыз

Император І Александр бұйрығымен Парижге жеңімпаздар ретінде кірді

Лейпциг, Глогау, Веймар, 

Ганау, Франкфурт

Яков Беляков

Жасауыл

Шоқынған қазақ Сеславиннің партизан корпусында соғысты   1830 ж

Орынбор өлкесінің билеушісі п Эссенге хат жолдап, денсаулығына байланысты әскерден босатуды, туған ауылына қайтаруды сұраған

Ереженің атауы

1822 жылығы

«Сібір қырғыздарының жарғысы»

1824 жылығы

«Орынбор қырғыздарының жарғысы»

Жарғының авторы

Сібір ген-губернаторы:

М.М. Сперанский

Орынбор ген-губернаторы:

П.К. Эссен

Мақсаттары

-Солтүстік-шығыс өңірдегі әкімшілік, сот, саяси басқаруды өзгерту.

-Орта жүзде хандық билікті жою

-Кіші жүздегі хандық билікті жою

Сатылары

Үш сатылы басқару жүйесі

Өзгерістері

1. Округ: Аға сұлтан           (үш жылға сайланды)                             15-20 болыс                                      2. Болыс: болыс сұлтаны (мұрагерлікпен берілді)              10-12 ауыл                                             3. Ауыл: ауыл старшыны               50-70 шаңырақ

1. Бөліктер:                     (Батыс, Орта, Шығыс)

2. Дистанция: (54) басқарушысы ру  шоңжарлары

3. Ауыл: ауыл старшыны

Нәтиежесі

-Рулық қатынастарға соққы берілді.

-Отарлық саясаттың кеңейе түсуіне жол ашылды

-Бөкей Ордасында хандық билік 1845 жылға дейін сақталды.

-Отарлық басқару нығайтылды

      Жылдары

                                                  Болған оқиғалар

ХҮІІІ ғ аяғы-            ХІХ ғ басы

Кіші жүз және Орта жүз аймағының Ресей құрамына өтуі аяқталғанмен, бірқатар қазақ жерлері Орта Азия хандықтарына тәуелді болды.

Хиуа, Қоқан, Бұхар хандықтары

Жетісуға дейінгі жерлерге шабуылдап отырды.

1812, 1816, 1820 ж

Хиуа ханы Мұхаммед-Рақымның шабуылдары жойқын болды.

1820 ж

10 мың әскермен 2 мыңға жуық қазақ ауылдарын талқандады.

1821 ж

Орта Азия хандықтарына қарсы Тентектөре бастаған қазақ шаруаларының қозғалысы басталды 10 мыңнан астам шаруа,

қамтыған аймақ Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Сайрам.

ХІХ ғ 20-30 ж

Қоқан үстемдігіне қарсы көтерілістер болды қамтыған аудандар Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Пішпек.

1817 ж

Сүйік Абылайханұлы Жалайыр руының 66 мың Адамы қоныстанған аймақ Ресей құрамына алынды.

1825 ж

Жетісудың 50 мың адамдық Үйсін болысындағылар өз жерлерінде Ресей округін ашуға келісімін берді.

1831 ж

Хиуа ханы Аллақұла қазақ жеріне шабуыл жасады.

1847 ж

Ақтау, Алатау, Қапал бекіністері салынды.

1855 ж

Сергиополь (Аягөз), Лепсі.

ХІХ ғ 20-30 ж

«Азия комитеті» құрылды.

1825 ж

Подполковник В Шубин тобы Қаратал өзеніне жетті.

1846 ж

Қызылағаш өзені бойына орыс әскери топтарының келуі.

1848 ж 10 қаңтар

Ұлы жүзге ресейлік пристав тағайындалып, резиденция Қапалда болды.

1850 ж

Қоқан хандығының басты тірегі Таушүбек бкінісіне капитан Гутковский тобы аттанды.

1851 ж 18 мамыр

Подпалковник Карбышев бастаған топты би Тайнеке Досетұлы қолдады.

1851 ж 7 шілде

Таушүбек бекінісі қантөгіссіз берілді.

1853 ж

Ақмешіт бекінісі Ресейдің қол астына қаратылды

Ақмешіт бекінісі-Перовскі деп өзгертілді.

1854 ж 2 сәуір

Батыс Сібір ген-губернаторы Гасфорт тапсырмасы

1858 ж көктемге қарай Көксу мен Іле аралығында бекет салу.

1853 ж

Перемышелский тобы Іле бекетін тұрғызды.

1854 ж көктем

Алматы қонысының орнына Верный бекінісі тұрғызылды.

1854 ж

Верныйға Іле тобынан 470 әскер әкелінді.

1855 ж

Верныйға Сібірден 400 отбасы қоныстанды.

1855 ж

Верный бекінісінің салынуы Бұғы руының Ресей билігін мойындауын тездетті.

1855 ж

Ұлы жүз приставы резиденциясы Қапалдан Верныйға ауыстырылды.

1856 ж

Верныйға Орталық Ресей губернияларынан, Воронежден қоныстанушылар көбейді.

1857 ж

Верныйда тұңғыш су диірмені ашылды.

1858 ж

Сыра зауыты салынды.

ХІХ ғ 60 ж

Верныйда Ш Уәлиханов болды.

1859 ж

Ұлы жүзде тұрғызылды Қастек бекінісі.

1860 ж 26 тамыз

Полковник Циммерман Тоқмақты алды.

1860 ж 4. 09. 

Полковник Циммерман Қоқанның Жетісудағы тірегі Пішпекті алды.

ХІХ ғ 50ж соңы-60 ж басы

Ресей мен Англия арасында Орта Азия үшін алауыздық күшейді.

1860 ж 19-21.10. 

Ұзынағаш шайқасында Г А Колпаковский қоқандықтарды жеңді 

Жетісу Қоқан ықпалынан құтылды.

1862 ж

Пішпектің алынуы Қоқан билігіне қарсы қырғыздардың қарсылығын ұлғайтты.

1863 ж

Ресей құрамына 4 мың шаңырақ Қоңырат, 5 мың шаңырақ Бестаңбалы рулары кірді.

1864 ж

Патша әскерлері Мерке,Әулиеата, Түркістан бекіністерін алды.

1864 ж 22 қыркүйек

Шымкентті алды Черняев пен Ларке тобы.

1865 ж шілде

Ташкентті алды 3 күнгі шайқастан кейін.

1866 ж

Бұқар хандығын жаулады, хандық Түркістан ген-губернаторлығының құрамына кірді.

1868 ж қаңтар

Қоқан хандығына тәуелді жерлер Түркістан ген-губернаторлығына бағындырылды.

1873 ж

Хиуа хандығының жеңілістерінен соң қазақтардың оларға тәуелділігі жойылды.

ХҮІІІ ғ 30 ж

Басталған Ресейге қосылу процессі 1,5 ғасырға созылды.

Ген-губернаторлық

облыс

уезд

1. Орынбор                                      ген-губернаторлығы

1.Орынбор       

2.Торғай                

-Орал, Атырау, Калмыков, Жем (Темір).

-Елек, Қостанай, Ырғыз, Торғай.

2. Батыс-Сібір                       ген-губернаторлығы

3.Ақмола

4.Семей

-Көкшетау, Омбы, Петропавл, Сарысу.

-Баянауыл, Зайсан, Көкпекті, Қарқаралы, Павлодар, Өскемен.

3. Түркістан                                 ген-губернаторлығы

5.Жетісу

6.Сырдария

-Сергиополь, Қапал, Верный, Ыстықкөл, Тоқмақ.

-Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Қазалы, Перовск, Ходжент, Жизақ.

Реформаның аты

Авторы

Шыққан жылы

Салдары

Игельстром реформасы

Барон Игельстром

1783-1797 ж Сырым Датұлы көтерілісі кезінде дайындады

Хандық билікті жоюды көздеді

Ресей әкімшілігінің билігін орнату кіші жүзде қазақтарды билеуді Шекаралық сотқа шоғырландыруды ұсынды

«Сібір қырғыздарының жарғысы»

Сібір ген-губернаторы М.М Сперанский

Көмекшісі Г.С.Батеньков

1822 жылы

Орта жүзде хандық билікті жою

«Орынбор қырғыздарының жарғысы»

Орынбор губернаторы П.К.Эссен

1824 жылы

Кіші жүзде хандық билікті жою

«Сырдария мен Жетісу обл басқару туралы уақытша ереже»

Ішкі істер министрлігі мүшесі Гирс басқарған Дала комиссиясы

1867 ж 11 шілде

Қазақ жері Ресей үкіметінің меншігі деп жарияланды

«Торғай,Орал, Ақмола, Семей облыстарын басқару туралы уақытша ереже»

Әкімшілік басқару жүйесін құру ісіне  Ш Уәлиханов өз пікірлерін ұсынды бірақ ұсыныстары қабылданбады

1868 ж 21 қазан

Бұл реформалар уақытша енгізілгенмен,           20 жылға созылды

Аты-жөні

Болған жылдары

Шығармасы

1000 поляк революционерлері

1863-1864 жылдары

Батыс Сібір ген-губернаторлығына, бірқатары Орынбор өлкесіне жіберілді

Густав Зеленский

ХІХ ғ 30 жылдары

«Қырғыз» қазақ поэмасы 40 жылдары жазылып, ағылшын, итальян, неміс тілдеріне аударылды. Бұл поэма ХІХ ғ 60 ж қазақтарды Ресейге танытуда белгілі шығарма

С С Гросс

ХІХ ғ 60 жылдары

Ұлы Абаймен шынайы дос болып, қазақ халқының тарихы, мәдениеті, әдет-ғұрыптары жөнінде құнды мәліметтер жинады «Қырғыздардың заң әдет-ғұрыптары үшін материалдар тақырыбында зерттеу жариялады»

Ц И Тераэвич,          Я С Домашевич, 

Жергілікті халықты емдеумен айналысты

А Бяловский

Өскемен уезінің геологиялық картасын жасады

Ф И Зобонин,      М Зенков,                 Н Я Коншин

Тұңғыш өлкелік баспасөзді қалыптасуына үлкен еңбек сіңірді

ХІХ ғ 80-90 жылдары

Көпшілікке арналған кітапханалар ашылды Верный, Орал, Омбы, Семей

М И Муравьев-Апостол

Бұқтырма комендантынан жергілікті халықты емдеуге рұқсат алды

С М Семенов

Омбы облыстық басқармасының шешімімен Өскеменде қызмет атқарып, кейін дәргер болды

Карелин, Старков

ХІХ ғ І жартысында Қазақ өлкесін зерттеген, жер аударылған революционерлер

Бутаков капитан-лейтенант

1848-1849 жылдары

 Арал теңізін зерттеуге жіберген экспедицияны басқарды

Карелин

1848-1849 жылдары

Каспий теңізін зерттеуге арналған экспедицияға қатысты. Орал қаласында мұражайда                              Г С Карелин есімімен байланысты экспонаттар қойылған

Волховский

1825 жылы

Бұхарға ұйымдастырылған экспедицияға қатысып, «Кіші жүз руларының картасын» жасады

И Завалишин

1867 жылы

«Батыс Сібірді сипаттау»

А Д Коровков

«Іле қорғанысына бару»

Ф М Достаевский

Семейде археологиялық ескерткіштер жинаумен айналысты

А П Баласогло

Д Д Ахшарумов

Петрашевшіл ақындар Қазақ өлкесінің тақырыбымен айналысты

А И Макашев

Н А Момбелли

Шығыс зерттеушісі Макашев, петрошевшіл Момбеллидің хаттарынан Қазақ өлкесі туралы мәліметтер алуға болады

Жылдары

Сауда орталықтары

Нәтежиесі

ХҮІІІ ғ ортасы

Орынбор қаласы

Осы кездегі сауда айналымының орталығы

ХҮІІІ ғ ІІ жартысында

Жәміш,Омбы,Семей

Өскемен,Бұқтырма, Железинск

Қазақ-орыс саудасының белгілі орталықтары

ХҮІІІ ғ 60 ж

Қазақ-орыс саудасының кеңейген тұсы

1766 ж

Әбілмәмбет хан

Екатерина патшайымға хат жолдап, Түркістан арқылы өтетін ірі керуенді Семей, Жәміш бекіністерінде шек қоймай қабылдауға рұқсат алды

1767 ж

ІІ Екатерина

Бұқар саудагерлеріне Қазақстан территориясында еркін сауда жасауға рұқсат алды

Қызылжар (Петропавл)

Орта Азия хандықтары мен Қашғар көпестерінің жиі келетін сауда орталығы

Семей,Өскемен,Бұқтырма

Шыңжаңмен сауда байланысының орталықтары

ХҮІІІ ғ 60 ж соңы-70 ж басы

Семей

330-ға жуық қазақ көпестері сауда жасаған

1765 ж

Жәміш бекінісінде

Барлығы 350 қазақ, 158-і Қазыбек би мен Абылай жіберген саудагер

Жылдары

Болған оқиғалар

ХІХ ғ басы

Пекин сарайының басқа елдерден оқшау саясатыын өзгертпеуі, ресейлік көпестердің қытайлықтармен сауда айналымын кеңейтуге кедергі жасады.

1805-1806 ж

Қытаймен жағдайды ретке келтіру үшін Пекинге жіберілген Ю А Головкин елшілігі Ургадан қайтып оралды.

1809 ж

Көпес Нерпин Тара қаласынан 5000 сомға тауар алып, Қытайдың Шәуешек қаласында тауарын сатып, Бұқтырмаға қайтып оралды.

1812 ж

Ташкент көпестері Ниязов пен Ашировтар керуен құны 1 млн сомға жуық тауарды Құлжа қаласына апарып сатты.

ХІХ ғ басындағы

Маңызды сауда орталықтары: Бұқтырма, Кереку,Өскемен.

Шығыспен

Экономикалық байланыстын орталықтары: Семей, Петропавл.

Петропавл

Орта Азиямен саудада ең маңызды елді мекен.

Семей

Қазақстан мен Қытай арасындағы ірі сауда орталығы.

ХІХ ғ басында

Қытай көпестерінің жиі сауда жасайтын орны Бұқтырма.

Орта жүз сұлтаны

Құдайменді

Баласы Ғабдолланы Петербургке жібергендегі мақсаты, Жәміш бекінісінен Шыңжаңға сауда керуендерін жіберуге ресми рұқсат алу.

Семен Мадатов

Грузин көпесі

«Үлкен Тибетке» дейін жетіп Қазақ еліне 250 кашимир алып келді.

Мехти Рафаилов

Семейден Қашғарға баратын тікелей апаратын жол тапты.

1824 ж

өзбек көпесі Муминов Құлжада сауда жасап келді.

1851 ж

Ресей мен Цинь империясы Кяхта қаласы арқылы жүргізді экономикалық байланыстарды.

1851 ж

Құлжа келісімі жасалды қаралған мәселе Батыс Қытайда Ресейдің елшілігін ашу, сауда орындарын ашу.

ХІХ ғ 40 ж аяғы

Батыс Қытайдан Қазақстан арқылы Ресейге 140 пұт шай әкелінді

1852 ж

Шәуешек қаласы арқылы қазақтардың бұйымын айырбастауға 15 пұттан артық мата жеткізілді

1855 ж

Ресей көпестерінің саудасы Құлжа қаласымен шектелді

1856 ж 25 наурыз

І Александр Ресей-Қытай сауда байланысын кеңейтуді талап еткен нұсқау шығарды

ХІХ ғ 50-60 ж

Шыңжаңмен саудаға Жетісудың бірқатар қоңыстары тартыла бастады

ХІХ ғ ІІ жартысында

Орыс-қытай сауда байланысы құлдырады

1862-1872 ж